ΕΛΛΑΔΑ: ΔΩΣΤΕ ΣΤΟΝ ΘΩΜΑ ΚΑΤΣΑΡΟ ΜΙΑ ΔΙΚΑΙΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΓΩΝ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΟΠΟΙΟΥΣ ΕΠΙΚΑΛΕΙΤΑΙ ΑΝΤΙΡΡΗΣΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ ΥΠΟ ΕΝΑ ΑΝΑΘΕΩΡΗΜΕΝΟ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΤΑ ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΤΥΠΑ
Ενόψει της ακροαματικής διαδικασίας στις 6 Μαρτίου 2023, ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας, του Ανώτατου Διοικητικού Δικαστηρίου της Ελλάδας, για την υπόθεση του Θωμά Κατσαρού, του οποίου η αίτηση για καθεστώς αντιρρησία συνείδησης στην στρατιωτική θητεία απορρίφθηκε από τον Υπουργό Εθνικής Άμυνας, η Διεθνής Αμνηστία, η Connection e.V., το Ευρωπαϊκό Γραφείο για την Αντίρρηση Συνείδησης (EBCΟ), η International Fellowship of Reconciliation (IFOR) και η War Resisters’ International (WRI) καλούν τις ελληνικές αρχές να ακυρώσουν την απορριπτική απόφαση και να του παρέχουν μια δίκαιη εξέταση των λόγων για τους οποίους επικαλείται αντίρρηση συνείδησης, υπό ένα αναθεωρημένο νομοθετικό πλαίσιο σύμφωνα με το διεθνές και περιφερειακό δίκαιο και τα πρότυπα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, και τις συστάσεις των εγχώριων φορέων ανθρωπίνων δικαιωμάτων.[1]
Ο Θωμάς Κατσαρός υπέβαλε τον Μάιο του 2022 αίτηση για καθεστώς αντιρρησία συνείδησης, ζητώντας [αντί της στρατιωτικής θητείας] να υπηρετήσει την (τιμωρητική) εναλλακτική πολιτική υπηρεσία. Η αίτησή του βασίστηκε στις ιδεολογικές ειρηνιστικές του πεποιθήσεις.
Η αίτησή του απορρίφθηκε τον Αύγουστο του 2022 από τον Υπουργό Εθνικής Άμυνας, μετά από εισήγηση της ειδικής επιτροπής στην οποία υπάρχει στρατιωτική συμμετοχή, στη βάση ότι, κατά την άποψή τους, από τα υποβληθέντα δικαιολογητικά «δεν προκύπτει ότι οι επικαλούμενοι λόγοι συνείδησης εκπορεύονται από κάποια συγκεκριμένη ιδεολογία, φιλοσοφική, θρησκευτική ή πολιτική» που τον εμποδίζουν να εκπληρώσει τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις ενόπλως.
Ο Θωμάς Κατσαρός υπέβαλε αίτηση θεραπείας στον Υπουργό Εθνικής Άμυνας τον Σεπτέμβριο του 2022.
Ωστόσο, εξαιτίας της καθυστέρησης στην λήψη απάντησης σε αυτήν την αίτηση θεραπείας, και του κινδύνου να χάσει την προθεσμία για δικαστική προσφυγή, τον Νοέμβριο του 2022 υπέβαλε επίσης μια δικαστική προσφυγή στο Συμβούλιο της Επικρατείας, το Ανώτατο Διοικητικό Δικαστήριο. Διαχρονικά, υπάρχει ένα μοτίβο καθυστέρησης απάντησης του Υπουργού Εθνικής Άμυνας σε αιτήσεις θεραπείας αιτούντων που έχουν απορριφθεί, η οποία συνεπάγεται για τους επικαλούμενους αντίρρηση συνείδησης κίνδυνο να χάσουν την προθεσμία δικαστικής προσφυγής.
Η αίτηση θεραπείας του Θωμά Κατσαρού απορρίφθηκε από τον ίδιο Υπουργό Εθνικής Άμυνας, τον Ιανουάριο του 2023, μετά από σύσταση μια επόμενης ειδικής επιτροπής, στη σύνθεση της οποίας επίσης υπάρχει στρατιωτική συμμετοχή.
Η υπόθεση του Θωμά Κατσαρού αποτυπώνει δύο από τις πιο προβληματικές πτυχές της νομοθεσίας και της πρακτικής αναφορικά με το δικαίωμα στην αντίρρηση συνείδησης στην Ελλάδα: την έλλειψη ανεξαρτησίας και αμεροληψίας των διαδικασιών εξέτασης των αιτήσεων για καθεστώς αντιρρησία συνείδησης και την διάκριση που αντιμετωπίζουν κάποιες ομάδες αντιρρησιών συνείδησης στη βάση της φύσης των πεποιθήσεών τους.
Οι οργανώσεις ειδικών που συνέταξαν αυτή τη δήλωση έχουν αναλύσει την υπόθεση του Θωμά Κατσαρού, έναντι της εφαρμοστέας εθνικής νομοθεσίας και πρακτικής, στη βάση του διεθνούς δικαίου και των διεθνών προτύπων, και των συστάσεων διεθνών και εγχώριων φορέων. Έχουν καταλήξει στο ότι η ακατάλληλη διαδικασία εξέτασης των αιτήσεων για αναγνώριση αντιρρησιών συνείδησης έχει ως αποτέλεσμα παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του, συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος στην ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας. Περαιτέρω, η άνιση μεταχείριση αντιρρησιών συνείδησης στη βάση της φύσης των πεποιθήσεών τους που εδράζονται στη συνείδηση, μπορεί να οδηγήσει σε παραβίαση του δικαιώματος του Θωμά Κατσαρού στην ισότητα ενώπιον του νόμου και στην ίση προστασία υπό τον νόμο χωρίς οποιαδήποτε διάκριση.
Α. ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Η τελική απόφαση για τις αιτήσεις για χορήγηση καθεστώτος αντιρρησία συνείδησης λαμβάνεται αποκλειστικά από ένα άτομο, τον Υπουργό Εθνικής Άμυνας[2] μετά από μια μη δεσμευτική[3] εισήγηση μιας πενταμελούς Ειδικής Επιτροπής, που αποτελείται από έναν/μία στρατιωτικό, τρεις καθηγητές/-τριες πανεπιστημίου και ένα μέλος του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους ως πρόεδρο. Τα μέλη της Επιτροπής ορίζονται με Κοινή Υπουργική Απόφαση του/της Υπουργού Εθνικής Άμυνας, μαζί με τον/την Υπουργό Οικονομίας και Οικονομικών και τον/την Υπουργό Παιδείας.[4]
Στην πράξη, η Επιτροπή δεν καλεί σε συνέντευξη βαπτισμένους Μάρτυρες του Ιεχωβά οι οποίοι έχουν βεβαίωση από την εκκλησία τους, στους οποίους χορηγείται αυτόματα καθεστώς αντιρρησία συνείδησης. Αυτή η προσέγγιση είναι η βέλτιστη πρακτική σύμφωνα με το Γραφείο της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα,[5] το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ[6] και η μόνη δέουσα πρακτική σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.[7] Ωστόσο, η Επιτροπή δεν το εφαρμόζει αυτό σε όλους τους αντιρρησίες συνείδησης και καλεί εκείνους που αναφέρουν άλλους θρησκευτικούς λόγους ή ιδεολογικούς (μη-θρησκευτικούς) λόγους για την αντίρρηση συνείδησής τους. Αυτή η διαφοροποίηση έχει θεωρηθεί από τον Συνήγορο του Πολίτη ως μια «πάγια πρακτική άνισης μεταχείρισης».[8]
Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, το 2021, το ποσοστό αναγνώρισης από τον Υπουργό Εθνικής Άμυνας αντιρρησιών συνείδησης που επικαλέστηκαν θρησκευτικούς λόγους ήταν 99% ενώ το ποσοστό αναγνώρισης αντιρρησιών συνείδησης που επικαλέστηκαν ιδεολογικούς λόγους ήταν 0%.[9] Η σημαντική διαφορά μεταξύ των λόγων για χορήγηση καθεστώτος αντιρρησία συνείδησης εγείρει ανησυχίες για την υποχρέωση του κράτους να μην κάνει διακρίσεις μεταξύ των αντιρρησιών συνείδησης στη βάση της φύσης των ιδιαίτερων πεποιθήσεών τους.
Ενώ ένα άτομο του οποίου η αίτηση έχει απορριφθεί έχει δικαίωμα να καταθέσει προσφυγή στον/στην Υπουργό Εθνικής Άμυνας για να αλλάξει την απόφαση, στην πράξη, η προσφυγή εξετάζεται από την ίδια Επιτροπή, η οποία εισηγείται και πάλι στον/στην Υπουργό. Μια άλλη δυνατότητα προσφυγής είναι στο Συμβούλιο της Επικρατείας, δηλαδή στο Ανώτατο Διοικητικό Δικαστήριο.
Β. Διαδικασιεσ και συνθεση του αρμοδιου οργανου για την ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ των αιτησεων
Διεθνή πρότυπα και συστάσεις διεθνών φορέων:
- Η Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης έχει θέσει συγκεκριμένες βασικές αρχές ως προς τη διαδικασία: Όπου η απόφαση σχετικά με την αναγνώριση του δικαιώματος στην αντίρρηση συνείδησης λαμβάνεται σε πρώτο βαθμό από μια διοικητική αρχή, το σώμα που λαμβάνει την απόφαση θα πρέπει να είναι εντελώς διαχωρισμένο από τις στρατιωτικές αρχές και η σύνθεσή του να εγγυάται τη μέγιστη ανεξαρτησία και αμεροληψία, η απόφαση θα πρέπει να υπόκειται στον έλεγχο τουλάχιστον άλλου ενός διοικητικού σώματος, με σύνθεση όπως η προαναφερθείσα, και στη συνέχεια στον έλεγχο τουλάχιστον ενός ανεξάρτητου δικαστικού σώματος, θα πρέπει να διασφαλίζεται ότι ενστάσεις και δικαστικές εφέσεις θα έχουν ως αποτέλεσμα την αναστολή της διαταγής κατάταξης για στρατιωτική θητεία εωσότου εκδοθεί η απόφαση σχετικά με την αίτηση, στους αιτούντες θα πρέπει να παρέχεται ακρόαση και θα πρέπει επίσης να έχουν το δικαίωμα να εκπροσωπούνται και να καλούν σχετικούς μάρτυρες.[10]
- Ο τότε Ειδικός Εισηγητής του ΟΗΕ για την θρησκευτική μισαλλοδοξία είχε εδώ και πολλά χρόνια θέσει τα σχετικά πρότυπα: «Η απόφαση αναφορικά με το καθεστώς τους θα πρέπει να λαμβάνεται, εφόσον είναι εφικτό, από μια αμερόληπτη επιτροπή συγκροτημένη γι’ αυτόν τον σκοπό ή από ένα τακτικό πολιτικό δικαστήριο, με εφαρμογή όλων των νομικών εγγυήσεων που προβλέπονται από τα διεθνή όργανα ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Θα πρέπει πάντοτε να υπάρχει δικαίωμα άσκησης έφεσης σε ένα ανεξάρτητο πολιτικό δικαστικό σώμα. Το σώμα που θα λαμβάνει την απόφαση θα πρέπει να είναι εντελώς διαχωρισμένο από τις στρατιωτικές αρχές και στον αντιρρησία συνείδησης θα πρέπει να παρέχεται ακρόαση και να δικαιούται νομική εκπροσώπηση και να καλεί σχετικούς μάρτυρες».[11] Τα ίδια πρότυπα συνεχίζουν να αναφέρονται μέχρι και σήμερα από τον Ειδικό Εισηγητή του ΟΗΕ για την ελευθερία θρησκείας ή πεποίθησης όπως ονομάζεται πλέον[12] και από το Γραφείο της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα.[13]
- Το Γραφείο της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα έχει ορίσει ότι «Ανεξάρτητα και αμερόληπτα όργανα λήψης απόφασης θα πρέπει να προσδιορίζουν εάν μια αντίρρηση συνείδησης στην στρατιωτική θητεία είναι γνήσια σε μια συγκεκριμένη υπόθεση. Τέτοια όργανα θα πρέπει να τίθενται υπό τον πλήρη έλεγχο πολιτικών αρχών.»[14] Στην ίδια έκθεση, το Γραφείο της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα έχει θέσει διάφορα ελάχιστα κριτήρια ώστε οι διαδικασίες αίτησης να εναρμονίζονται με τους διεθνείς κανόνες και τα πρότυπα ανθρωπίνων δικαιωμάτων.[15] Το Γραφείο της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα έχει επίσης αναφέρει την αποδοχή αιτήσεων χωρίς εξέταση ως μια βέλτιστη πρακτική.[16]
- Ήδη από το 1998, η τότε Επιτροπή του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, είχε καλωσορίσει το γεγονός ότι κάποια κράτη αποδέχονται τους ισχυρισμούς περί αντίρρησης συνείδησης ως βάσιμους χωρίς εξέταση.[17] Το ίδιο επανέλαβε και το διάδοχο όργανο, το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ.[18]
- Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει επανειλημμένα επισημάνει ότι «κανένα δικαστήριο και καμία επιτροπή δεν μπορεί να εισχωρήσει στη συνείδηση ενός ατόμου» και έχει ταχθεί υπέρ της θέσης να αρκεί μια δήλωση με τους λόγους για να αναγνωριστεί κάποιος ως αντιρρησίας συνείδησης.[19]
Συστάσεις διεθνών και ελληνικών φορέων συγκεκριμένα προς την Ελλάδα:
Η Ελλάδα έχει λάβει πλήθος συστάσεων, ακόμα και μετά την αναθεώρηση της νομοθεσίας το 2019, η οποία μείωσε τον αριθμό των στρατιωτικών στην ειδική επιτροπή από δύο σε έναν.[20]
- Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, στην υπόθεση Παπαβασιλάκη[21], καταδίκασε την Ελλάδα για παραβίαση του Άρθρου 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (το οποίο αφορά την ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας). Το Δικαστήριο τόνισε ότι η ανεξαρτησία των μελών του αρμόδιου οργάνου συνιστά μια από τις θεμελιώδεις προϋποθέσεις για την αποτελεσματικότητα της εξέτασης μιας υπόθεσης ενός αντιρρησία συνείδησης. Το Δικαστήριο επεσήμανε ότι η ειδική επιτροπή είχε εξετάσει την υπόθεση του αιτούντα παρουσία τριών – από ένα σύνολο πέντε – μελών, με δύο από αυτά να είναι αξιωματικοί του στρατού, με αποτέλεσμα οι στρατιωτικοί να αποτελούν την πλειοψηφία. Επεσήμανε επίσης πως σε αυτήν την περίπτωση το γεγονός ότι η τελική απόφαση πάρθηκε από τον Υπουργό Εθνικής Άμυνας δεν προσφέρει τις απαιτούμενες εγγυήσεις αμεροληψίας και ανεξαρτησίας.
- H Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ το 2005 είχε εκφράσει την ανησυχία της για το γεγονός ότι η εξέταση των αιτήσεων ήταν αποκλειστικά υπό τον έλεγχο του Υπουργείου Άμυνας, και είχε συστήσει στην Ελλάδα να εξετάσει το να θέσει την αξιολόγηση των αιτήσεων για καθεστώς αντιρρησία συνείδησης υπό τον έλεγχο πολιτικών αρχών.[22] Η Επιτροπή, εμμέσως πλην σαφώς, έκρινε ότι το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας δεν είναι πολιτική αρχή, και παρόμοιες θέσεις εξέφρασε και στην περίπτωση της Ρωσίας.[23] Δέκα χρόνια αργότερα, εξέφρασε τις ανησυχίες της, μεταξύ άλλων, για τη «σύνθεση της Ειδικής Επιτροπής και την αναφερθείσα έλλειψη ανεξαρτησίας και αμεροληψίας», και συνέστησε στην Ελλάδα «να εξετάσει το να θέσει την αξιολόγηση των αιτήσεων για καθεστώς αντιρρησία συνείδησης υπό τον πλήρη έλεγχο πολιτικών αρχών».[24] Περαιτέρω, στις πρόσφατες απόψεις για την υπόθεση Πετρομελίδης κατά Ελλάδας, η Επιτροπή επανέλαβε ότι η Ελλάδα «θα πρέπει να αναθεωρήσει την νομοθεσία της με σκοπό να διασφαλίσει την αποτελεσματική εγγύηση του δικαιώματος στην αντίρρηση συνείδησης υπό το άρθρο 18(1) του Συμφώνου».[25]
- Ο Επίτροπος για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του Συμβουλίου της Ευρώπης, έχει ρητά συστήσει στην Ελλάδα «την μεταφορά των διοικητικών αρμοδιοτήτων για τη χορήγηση καθεστώτος αντιρρησία συνείδησης από το Υπουργείο Άμυνας σε ένα ανεξάρτητο πολιτικό τμήμα».[26]
- Ο Ειδικός Εισηγητής του ΟΗΕ για την ελευθερία θρησκείας ή πεποίθησης, από το 2006 έχει υιοθετήσει και τονίσει τις συστάσεις της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ προς την Ελλάδα, να εξετάσει το να θέσει την αξιολόγηση των αιτήσεων για καθεστώς αντιρρησία συνείδησης υπό τον έλεγχο πολιτικών αρχών.[27] Το 2016, ο Ειδικός Εισηγητής του ΟΗΕ επεσήμανε την υπόθεση ενός απορριφθέντα αιτούντα, ζήτησε γι’ αυτόν να εξεταστεί από ένα ανεξάρτητο και αμερόληπτο όργανο, επανέλαβε τις συστάσεις της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και κάλεσε τις ελληνικές αρχές «να λάβουν όλα τα απαραίτητα προσωρινά μέτρα για να σταματήσουν οι φερόμενες παραβιάσεις και να αποτραπεί η επανάληψή τους και στην περίπτωση που οι έρευνες επιβεβαιώσουν ή παράσχουν ενδείξεις ότι οι ισχυρισμοί ευσταθούν, να διασφαλιστεί η λογοδοσία οποιουδήποτε ατόμου (ή ατόμων) υπεύθυνου (/-ων) για τις φερόμενες παραβιάσεις».[28] Τον Ιούλιο του 2019, μετά την αναθεώρηση της νομοθεσίας η οποία μείωσε τον αριθμό των στρατιωτικών μελών στην ειδική επιτροπή, ο Ειδικός Εισηγητής του ΟΗΕ αναφέρθηκε στον «πρόσφατα υιοθετημένο νόμο (4609/2019), ο οποίος δυστυχώς αποτυγχάνει να αναγνωρίσει το καθεστώς των αντιρρησιών συνείδησης στην στρατιωτική θητεία σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Ο Εισηγητής επεσήμανε επίσης ότι «Η διαδικασία αξιολόγησης παραμένει αμετάβλητη» και αναφέρθηκε στις συστάσεις της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, επισημαίνοντας ότι «η αξιολόγηση των αιτήσεων για καθεστώς αντιρρησία συνείδησης θα πρέπει να υπάγεται στην δικαιοδοσία πολιτικών αρχών».[29]
- Το Γραφείο της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα το 2017 επεσήμανε τις ανησυχίες και τις συστάσεις της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και την απόφαση του ΕΔΔA.[30] To 2019, το Γραφείο της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα δήλωσε ρητά για το νομοσχέδιο (Νόμος 4609/2019) ότι «παραμένει προβληματικό, με δεδομένο ότι, παρά την νέα σύνθεση της πενταμελούς ειδικής επιτροπής με την συμμετοχή μόνο ενός στρατιωτικού αξιωματικού (αντί για δύο), η αξιολόγηση των αιτήσεων για καθεστώς αντιρρησία συνείδησης ακόμα δεν βρίσκεται υπό τον πλήρη έλεγχο πολιτικών αρχών».[31]
- Ο Συνήγορος του Πολίτη έχει αναφέρει: «Η προσωπική συνέντευξη ως μέσο διαπίστωσης λόγων συνείδησης είναι αυτή καθ’ εαυτήν αμφιλεγόμενη, στο μέτρο που υπάγει το ενδιάθετο φρόνημα σε έλεγχο ειλικρίνειας».[32]
- Η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου έχει επανειλημμένα συστήσει: «Η αρμόδια Αρχή που αποφασίζει για το αν ένα άτομο θα πρέπει να εκπληρώσει εναλλακτική υπηρεσία ή όχι, θα πρέπει να είναι ανεξάρτητη και να μην περιλαμβάνει μέλη της στρατιωτικής διοίκησης».[33] Το 2019, σχολιάζοντας το νομοσχέδιο (πλέον νόμος 4609/2019), η ΕΕΔΑ δήλωσε ρητά ότι παρά την μείωση των αξιωματικών του στρατού το νομοσχέδιο δεν συμμορφώνεται πλήρως με τις συστάσεις των ελεγκτικών οργάνων όπως η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ, ο Ειδικός Εισηγητής του ΟΗΕ για την ελευθερία θρησκείας ή πεποίθησης και ο Επίτροπος για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του Συμβουλίου της Ευρώπης.[34] Το 2021, στο υπόμνημά της για τον 3ο Κύκλο Οικουμενικής Περιοδικής Αξιολόγησης, η ΕΕΔΑ επανέλαβε ότι «Η αξιολόγηση των αιτήσεων για καθεστώς αντιρρησία συνείδησης ακόμα δεν έχει τεθεί υπό τον πλήρη έλεγχο πολιτικών αρχών».[35]
Παραβιάσεις:
Οι οργανώσεις ειδικών που συνέταξαν αυτή τη δήλωση καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι εξαιτίας της ανεπαρκούς διαδικασίας εξέτασης των αιτήσεων για την αναγνώριση αντιρρησιών συνείδησης, υφίσταται παραβίαση του δικαιώματος στην ελευθερία σκέψης, συνείδησης, θρησκείας και πεποίθησης, όπως ορίζεται στο Άρθρο 18 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, καθώς και στο Άρθρο 9 της ΕΣΔΑ.
Η ισχύουσα νομοθεσία για την εξέταση των αιτήσεων για εναλλακτική υπηρεσία συνεχίζει να αντιβαίνει στις συστάσεις της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ καθώς δεν απαιτεί να είναι η νέα Ειδική Επιτροπή αμιγώς πολιτική και δεν διασφαλίζει ότι η απόφαση για την χορήγηση καθεστώτος αντιρρησία συνείδησης δεν λαμβάνεται από τον/την Υπουργό Άμυνας.[36]
Γ. ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΣΤΗ ΒΑΣΗ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΛΟΓΩΝ ΑΝΤΙΡΡΗΣΗΣ
Διεθνή πρότυπα και συστάσεις διεθνών φορέων:
- Το Γραφείο της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα έχει διατυπώσει τα ελάχιστα κριτήρια ώστε οι διαδικασίες για καθεστώς αντιρρησία συνείδησης να εναρμονίζονται με το διεθνές δίκαιο και τα διεθνή πρότυπα ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Μεταξύ αυτών υπάρχει η απαίτηση για: «Μη διάκριση στη βάση των λόγων αντίρρησης συνείδησης και μεταξύ ομάδων. Οι διατάξεις για την εναλλακτική υπηρεσία θα πρέπει να είναι προσβάσιμες σε όλους τους αντιρρησίες συνείδησης χωρίς διακρίσεις ως προς την φύση των θρησκευτικών ή μη-θρησκευτικών πεποιθήσεών τους, δεν θα πρέπει να υφίσταται διάκριση μεταξύ των ομάδων αντιρρησιών συνείδησης».[37]
- Η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, στο Γενικό της Σχόλιο 22, έχει δηλώσει ότι «δεν θα πρέπει να υπάρχει διαφοροποίηση μεταξύ των αντιρρησιών συνείδησης στη βάση της φύσης των ιδιαίτερων πεποιθήσεών τους».[38] Ακολούθως, η Επιτροπή, στο πλαίσιο των καταληκτικών παρατηρήσεών της, έχει με συνέπεια υποστηρίξει την αναγνώριση «του δικαιώματος στην αντίρρηση συνείδησης χωρίς διακρίσεις ως προς την φύση των πεποιθήσεων (θρησκευτικών ή μη-θρησκευτικών πεποιθήσεων που βασίζονται στην συνείδηση) οι οποίες δικαιολογούν την αντίρρηση»,[39] ή «χωρίς περιορισμό στην κατηγορία των συνειδητών πεποιθήσεων»[40] και έχει εκφράσει ανησυχίες «για τον περιορισμό της αντίρρησης συνείδησης στην στρατιωτική θητεία μόνο σε μέλη καταγεγραμμένων θρησκευτικών οργανώσεων των οποίων η διδαχή απαγορεύει την χρήση όπλων».[41]
- Το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει υπενθυμίσει στα κράτη «την απαίτηση να μην κάνουν διακρίσεις μεταξύ των αντιρρησιών συνείδησης στη βάση της φύσης των ιδιαίτερων πεποιθήσεών τους».[42]
Συστάσεις διεθνών και ελληνικών φορέων ανθρωπίνων δικαιωμάτων συγκεκριμένα προς την Ελλάδα
- Η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, συγκεκριμένα στην περίπτωση της Ελλάδας, έχει εκφράσει ανησυχίες «για αναφορές που παραπέμπουν σε διακρίσεις στη βάση των διαφορετικών λόγων αντίρρησης στην θητεία», και έχει συστήσει η εναλλακτική υπηρεσία να είναι «προσβάσιμη σε όλους τους αντιρρησίες συνείδησης».[43] Η Επιτροπή αναφέρθηκε πρόσφατα στις προηγούμενες καταληκτικές παρατηρήσεις της στον «Κατάλογο θεμάτων εν όψει της υποβολής της τρίτης περιοδικής έκθεσης της Ελλάδας» και ζήτησε από την Ελλάδα να «αναφερθεί σε μέτρα που έχουν ληφθεί για να παρέχει σε όλους τους αντιρρησίες συνείδησης μια εναλλακτική στην στρατιωτική θητεία». (προστέθηκε η έμφαση)[44]
- Στο πλαίσιο του Δεύτερου Κύκλου Οικουμενικής Περιοδικής Αξιολόγησης (UPR) από το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, η Ελλάδα έλαβε σύσταση η οποία ζητούσε, μεταξύ άλλων, η εναλλακτική υπηρεσία να είναι «προσβάσιμη σε όλους τους αντιρρησίες συνείδησης».[45] Η Ελλάδα δεν αποδέχτηκε την σύσταση.[46] Στο πλαίσιο του Τρίτου Κύκλου Οικουμενικής Περιοδικής Αξιολόγησης (UPR) από το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, η Ελλάδα έλαβε παρόμοια σύσταση η οποία ζητεί, μεταξύ άλλων, «μια εναλλακτική υπηρεσία στην στρατιωτική θητεία στην οποία να έχουν πρόσβαση όλοι οι αντιρρησίες συνείδησης».[47] Η Ελλάδα αυτήν τη φορά αποδέχτηκε την σύσταση, και εκκρεμεί η εφαρμογή της.[48]
- Το Γραφείο της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα έχει υπογραμμίσει τόσο τις ανησυχίες της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων[49] όσο και εκείνες του Συνηγόρου του Πολίτη (βλ. παρακάτω) και το γεγονός ότι η Ελλάδα έχει απορρίψει τις συστάσεις περί αντιρρησιών συνείδησης στο πλαίσιο της Οικουμενικής Περιοδικής Αξιολόγησης.[50]
- Το 2016, ο Ειδικός Εισηγητής του ΟΗΕ για την ελευθερία θρησκείας ή πεποίθησης αναφέρθηκε σε πληροφορίες που έλαβε ότι η ειδική επιτροπή «επανειλημμένα απορρίπτει αιτούντες που δεν ανήκουν στο δόγμα των Μαρτύρων του Ιεχωβά».[51] Το 2019 ο Ειδικός Εισηγητής του ΟΗΕ αναφέρθηκε στις ανησυχίες της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, δηλώνοντας ότι η αναγνώριση του καθεστώτος αντιρρησία συνείδησης δεν θα πρέπει να διενεργείται με τρόπο που συνιστά διάκριση στη βάση διαφορετικών λόγων αίτησης.[52]
- Ο Συνήγορος του Πολίτη έχει κάνει λόγο περί μιας «πάγιας πρακτικής άνισης μεταχείρισης: ενώ για τους λεγόμενους «θρησκευτικούς» αντιρρησίες η επιτροπή αρκείται στην προσκόμιση πιστοποιητικού της οικείας θρησκευτικής κοινότητας και δεν τους καλεί καν σε συνέντευξη, οι λεγόμενοι «ιδεολογικοί» αντιρρησίες συχνά καλούνται να απαντήσουν σε ερωτήσεις που άπτονται ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων, όπως η ένταξη σε συγκεκριμένο πολιτικό χώρο (υποθέσεις 165151, 167596, 168243/2013).»[53]
Παραβιάσεις:
Οι οργανώσεις ειδικών που συνέταξαν αυτήν τη δήλωση καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι μια άνιση μεταχείριση των αντιρρησιών συνείδησης στην βάση της φύσης των πεποιθήσεών τους είναι μια μορφή διάκρισης η οποία συνιστά παραβίαση του Άρθρου 26 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, το οποίο δίνει το δικαίωμα σε όλα τα άτομα για ισότητα ενώπιον του νόμου και ίση προστασία από τον νόμο χωρίς καμία διάκριση.
Δ. ΣΥΣΤΑΣΕΙΣ
Η Διεθνής Αμνηστία, η Connection e.V., το Ευρωπαϊκό Γραφείο για την Αντίρρηση Συνείδησης, η International Fellowship of Reconciliation και η War Resisters’ International κάνουν τις ακόλουθες συστάσεις προς τις ελληνικές αρχές:
- Να ακυρωθούν οι υπουργικές αποφάσεις απόρριψης της αίτησης του Θωμά Κατσαρού και άλλων παρόμοιων υποθέσεων αντιρρησιών συνείδησης που διεκδικούν τα δικαιώματά τους και να τους χορηγηθεί δικαίωμα σε μία δίκαιη εξέταση των λόγων τους για αντίρρηση συνείδησης, προστατευμένο και υποστηριζόμενο υπό ένα αναθεωρημένο νομοθετικό πλαίσιο σύμφωνα με το διεθνές και περιφερειακό δίκαιο και τα πρότυπα ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τις συστάσεις εγχώριων φορέων ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
- Να μεταφερθεί η διαδικασία εξέτασης των αιτήσεων για καθεστώς αντιρρησία συνείδησης υπό τον πλήρη έλεγχο πολιτικών αρχών (δηλ. να απομακρυνθεί εξολοκλήρου από το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας) από μια επιτροπή με αμιγώς πολιτική σύνθεση. Η διαδικασία θα πρέπει να διεξάγεται χωρίς καθυστέρηση και με έναν τρόπο ο οποίος θα εγγυάται την μέγιστη ανεξαρτησία και αμεροληψία.
- Να γίνονται αποδεκτοί οι ισχυρισμοί για αντίρρηση συνείδησης ως βάσιμοι χωρίς εξέταση, σύμφωνα με την βέλτιστη πρακτική η οποία έχει οριστεί από φορείς του ΟΗΕ και περιφερειακούς φορείς.
- Να ληφθεί άμεση δράση, πέραν των ανωτέρω, ώστε να διασφαλιστεί η συμμόρφωση με την απαίτηση να μην γίνονται διακρίσεις μεταξύ των αντιρρησιών συνείδησης στην βάση της φύσης των ιδιαίτερων πεποιθήσεών τους.
[1] Έως τον Φεβρουάριο του 2023, οι οργανώσεις γνωρίζουν τουλάχιστον τέσσερις προσφυγές που έχουν κατατεθεί στο Συμβούλιο της Επικρατείας από άτομα των οποίων οι αιτήσεις για καθεστώς αντιρρησία συνείδησης στην στρατιωτική θητεία έχουν απορριφθεί από τον Υπουργό Εθνικής Άμυνας. Βλ. επίσης: Greece: Give Charis Vasileiou and Nikolas Stefanidis a fair examination of their grounds for conscientious objection under an amended legislative framework in line with International Law and standards, Joint Public Statement, Amnesty International, War Resisters’ International, International Fellowship of Reconciliation and European Bureau for Conscientious Objection, 21 Μαρτίου 2022 (Index: EUR 25/5374/2022), διαθέσιμο: https://bit.ly/3WD6l53. Επίσης: «Ελλάδα: Να αποσυρθεί το Άρθρο 62 που προτείνει μεταρρυθμίσεις του Νόμου 3421/2005 καθώς αυτό θα παραβίαζε περαιτέρω τα δικαιώματα των αντιρρησιών συνείδησης», Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Αμνηστίας, Δελτίο Τύπου, 28 Δεκεμβρίου 2022, διαθέσιμο στο: http://bit.ly/3IMGaoA
[2] Νόμος 3421/2005, άρθρο 62, παρ. 1.
[3] Σύμφωνα με την απόφαση του Υπουργού Εθνικής Άμυνας υπ’ αριθμόν Φ.420/79/81978/Σ.300 (ΦΕΚ B 1854/2005), Άρθρο 3, παράγραφος 6, η Ειδική Επιτροπή παραδίδει όχι μόνο την γνώμη αλλά και ένα σχέδιο υπουργικής απόφασης, αλλά εάν ο/η Υπουργός Άμυνας διαφωνεί με το περιεχόμενο του σχεδίου, ετοιμάζεται άλλο σύμφωνα με τις εντολές του/της.
[4] Νόμος 3421/2005, άρθρο 62, παρ. 2, όπως τροποποιήθηκε από το άρθρο 23 του Ν. 4609/2019.
[5] OHCHR, Conscientious objection to military service, Analytical report of the Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, (A/HRC/35/4), 1 Μαΐου 2017, παρ. 34. Διαθέσιμο στο: http://undocs.org/A/HRC/35/4 Βλ. επίσης A/HRC/23/22, παρ. 48 και E/CN.4/2006/51, παρ. 36.
[6] UN Human Rights Council, Resolution 24/17 (A/HRC/RES/24/17), 8 Οκτωβρίου 2013, παρ. 7. Διαθέσιμο στο: http://undocs.org/A/HRC/RES/24/17
[7] European Parliament, Resolution on conscientious objection and alternative service, (Α3-15/89), 13 Οκτωβρίου 1989, [γνωστή ως Ψήφισμα Schmidbauer], όπως δημοσιεύεται στην Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων C291, 20 Νοεμβρίου 1989, παρ. Α (σελ. 123) και παρ. 4 (σελ. 124). Βλ. επίσης, European Parliament, Resolution on conscientious objection, (1-546/82), [γνωστή ως Ψήφισμα Macciocchi], 7 Φεβρουαρίου 1983, όπως δημοσιεύεται στην Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων C 68, 14 Μαρτίου 1983, παρ. 3 (σελ. 15).
[8] Συνήγορος του Πολίτη, Ειδική Έκθεση 2013, «Καταπολέμηση των διακρίσεων» σ. 110. Διαθέσιμη στο: https://www.synigoros.gr/resources/docs/10-diakriseis.pdf
[9]https://enalaktiki.files.wordpress.com/2022/05/cea3cf84ceb1cf84ceb9cf83cf84ceb9cebaceac_ce91cebdceb1ceb3cebdcf8ecf81ceb9cf83ceb7cf82_2012-2021.pdf
[10] Council of Europe, Parliamentary Assembly, Resolution 337 (1967), Right of conscientious objection, παρ. b2, b3, b4 και b5, διαθέσιμη στο: http://bit.ly/3IMx8I7
[11] Report submitted by Mr. Angelo Vidal d Almeida Ribeiro, Special Rapporteur appointed in accordance with Commission on Human Rights resolution 1986/20 of 10 March 1986 (E/CN.4/1992/52), 18 Δεκεμβρίου 1991, παρ. 185. Διαθέσιμο στο https://bit.ly/3ILb2pn
[12] A/HRC/6/5, παρ. 22, διαθέσιμο στο: https://undocs.org/A/HRC/6/5, A/HRC/19/60/Add.1, παρ. 56, διαθέσιμο στο: https://undocs.org/A/HRC/19/60/Add.1, A/HRC/22/51/Add.1, παρ. 69, διαθέσιμο στο: https://undocs.org/A/HRC/22/51/Add.1
[13] OHCHR, Conscientious objection to military service, Analytical report of the Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, (A/HRC/35/4), 1 Μαΐου 2017, παρ. 17. Διαθέσιμο στο: http://undocs.org/A/HRC/35/4
[14] OHCHR, Approaches and challenges with regard to application procedures for obtaining the status of conscientious objector to military service in accordance with human rights standards, (A/HRC/41/23), 24 Μαΐου 2019, παρ. 60 (g). Διαθέσιμο στο: https://undocs.org/A/HRC/41/23
[15] OHCHR, Approaches and challenges with regard to application procedures for obtaining the status of conscientious objector to military service in accordance with human rights standards, (A/HRC/41/23), 24 Μαΐου 2019, σ. 14 και 15. Διαθέσιμο στο: https://undocs.org/A/HRC/41/23
[16] OHCHR, Conscientious objection to military service, Analytical report of the Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, (A/HRC/35/4), 1 Μαΐου 2017, παρ. 34. Διαθέσιμο στο: http://undocs.org/A/HRC/35/4 Βλ. επίσης A/HRC/23/22, παρ. 48 και E/CN.4/2006/51, παρ. 36.
[17] UN Commission on Human Rights, Resolution 1998/77, Conscientious objection to military service, 22 Απριλίου 1998, (E/CN.4/RES/1998/77), παρ. 2.
[18] UN Human Rights Council, Resolution 24/17 (A/HRC/RES/24/17), 8 Οκτωβρίου 2013, παρ. 7. Διαθέσιμο στο http://undocs.org/A/HRC/RES/24/17
[19] Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Ψήφισμα περί της αρνήσεως στρατεύσεως για λόγους συνειδήσεως, (1-546/82), [γνωστό ως ψήφισμα Macciocchi], 7 Φεβρουαρίου 1983, όπως δημοσιεύτηκε στην Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων C 68, 14 Μαρτίου 1983, παρ. 3 (σ. 15). Βλ. επίσης Ψήφισμα σχετικά με την άρνηση στρατεύσεως και την αναπληρωματική θητεία, (Α3-15/89), [γνωστό ως ψήφισμα Schmidbauer], 13 Οκτωβρίου 1989 όπως δημοσιεύτηκε στην Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων C291, 20 Νοεμβρίου 1989, παρ. Α (σ. 123) και παρ. 4 (σ. 124).
[20] Νόμος 4609/2019, άρθ. 23 με το οποίο τροποποιήθηκε η παρ. 1 του άρθρου 62 του Νόμου 3421/2005.
[21] European Court of Human Rights, Case of Papavasilakis v. Greece, (66899/14), 15 Σεπτεμβρίου 2016. Διαθέσιμο στο: http://bit.ly/3ZqWWiC
[22] UN Human Rights Committee, Concluding observations on the initial report of Greece, (CCPR/CO/83/GRC), 25 Απριλίου 2005, παρ. 15. Διαθέσιμο στο https://bit.ly/41sJQTI
[23] UN Human Rights Committee, Concluding observations on the sixth periodic report of the Russian Federation, (CCPR/C/RUS/CO/6), 24 Νοεμβρίου 2009, παρ. 23. Διαθέσιμο στο http://bit.ly/3J8fYF1
[24] UN Human Rights Committee, Concluding observations on the second periodic report of Greece, (CCPR/C/GRC/CO/2), 3 Δεκεμβρίου 2015, παράγραφοι 37-38. Διαθέσιμο στο http://undocs.org/CCPR/C/GRC/CO/2
[25] UN Human Rights Committee, Views adopted by the Committee under the Optional Protocol, concerning communication No. 3065/2017, προχωρημένη εκδοχή χωρίς επιμέλεια, (CCPR/C/132/D/3065/2017), 6 Δεκεμβρίου 2021, παρ. 11.
[26] Report by Mr Alvaro Gil-Robles, Commissioner for Human Rights, on his visit to the Hellenic Republic, 2-5 Ιουνίου 2002, CommDH(2002)5, διαθέσιμο στο: https://bit.ly/3ZhrWlx, παρ. 18.
[27] UN Economic and Social Council, Commission on human rights, Civil and political rights, including the question of religious intolerance, Addendum, Summary of cases transmitted to Governments and replies received, E/CN.4/2006/5/Add.1, 27 Μαρτίου 2006, παρ. 139. Διαθέσιμο στο http://undocs.org/E/CN.4/2006/5/Add.1
[28] UN Special Rapporteur on freedom of religion or belief, Communication GRC 3/2016, 31 Οκτωβρίου 2016
[29] UN Special Rapporteur on freedom of religion or belief, Communication GRC 3/2019, 11 Ιουλίου 2019.
[30] OHCHR, Conscientious objection to military service, Analytical report of the Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, (A/HRC/35/4), 1 Μαΐου 2017, παρ. 53. Διαθέσιμο στο: http://undocs.org/A/HRC/35/4
[31] OHCHR, Approaches and challenges with regard to application procedures for obtaining the status of conscientious objector to military service in accordance with human rights standards, (A/HRC/41/23), 24 Μαΐου 2019, παρ. 41. Διαθέσιμο στο: https://undocs.org/A/HRC/41/23
[32] Συνήγορος του Πολίτη, Ειδική Έκθεση 2013, «Καταπολέμηση των διακρίσεων», Κεφ. «Διακρίσεις λόγω θρησκευτικών ή άλλων πεποιθήσεων, παράγραφος «Εξέταση αιτήσεων αναγνώρισης αντιρρησιών συνείδησης», σελ. 110. Διαθέσιμο στο: https://www.synigoros.gr/resources/docs/10-diakriseis.pdf
[33] Παρατηρήσεις της ΕΕΔΑ επί του άρθρου 12 του Σχεδίου Νόμου του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας «Ρύθμιση θεμάτων μεταθέσεων οπλιτών, μέριμνας προσωπικού και άλλες διατάξεις» (Αντιρρησίες συνείδησης) (20.1.2016), σελ. 5, παρ. 4. Διαθέσιμο στο: http://www.nchr.gr/images/pdf/apofaseis/antirisies_suneidisis/EEDA%20SxN_Antirrisies%20syneidisis_2016.pdf
Επίσης: Greek National Commission for Human Rights, Submission to the quadrennial analytical report 2017 on conscientious objection to military service of the UN High Commissioner of Human Rights (February 2017), σ. 8. Διαθέσιμο στο: http://www.nchr.gr/images/pdf/apofaseis/antirisies_suneidisis/Submission%20of%20the%20GNCHR%20to%20the%20quadrennial%20analytical%20report%202017.pdf .
Προτάσεις για το θεσμό της εναλλακτικής πολιτικής- κοινωνικής υπηρεσίας (2001), παρ. 7. Διαθέσιμο στο: http://www.nchr.gr/images/pdf/apofaseis/antirisies_suneidisis/enallaktiki_politiki-koinwniki_ypiresia2001.pdf
Παρατηρήσεις επί του σχεδίου Δεύτερης Περιοδικής Έκθεσης της Ελληνικής Δημοκρατίας για το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (ΔΣΑΠΔ), 5.12.2013, σελ. 56. Διαθέσιμο στο: www.nchr.gr/images/pdf/apofaseis/ellinikes_ektheseis_en_ell_org/OHE/dsapd.pdf
[34] ΕΕΔΑ, Παρατηρήσεις επί των άρθρων 18, 21 και 22 του Σχεδίου Νόμου του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας "Ρυθμίσεις Μέριμνας Προσωπικού Ενόπλων Δυνάμεων", 19 Μαρτίου 2019, σελ. 6. Διαθέσιμο στο: https://www.nchr.gr/images/pdf/apofaseis/antirisies_suneidisis/EEDA_paratiriseis_SxN_Antirrisies%20syneidisis_2019.pdf
[35] Greek National Commission’s for Human Rights (GNCHR) Stakeholder Report to the Universal Periodic Review (UPR) of Greece, UN Human Rights Council, 39th session, Μάρτιος 2021, παρ. 19. Διαθέσιμο στο: https://www.nchr.gr/images/English_Site/EllinikesEktheseis/GNCHR_UPR_Stakeholder_Report_2021_Final.pdf
[36] Βλ. Amnesty International, “Greece: Observations on the right to conscientious objection – “serious violations of Greece’s obligations towards conscientious objectors remain unaddressed in proposed bill despite some positive steps”” 20 Μαρτίου 2019, (Index: EUR 25/0088/2019). Διαθέσιμο στο: https://www.amnesty.org/en/documents/eur25/0088/2019/en/
[37] OHCHR, Approaches and challenges with regard to application procedures for obtaining the status of conscientious objector to military service in accordance with human rights standards, (A/HRC/41/23), 24 Μαΐου 2019, παρ. 60 (e). Διαθέσιμο στο: https://undocs.org/A/HRC/41/23
Βλ. επίσης: Conscientious objection to military service, Analytical report of the Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, (A/HRC/35/4), 1 Μαΐου 2017, παρ. 64. Διαθέσιμο στο: http://undocs.org/A/HRC/35/4
[38] Human Rights Committee General Comment No. 22 (CCPR/C/21/Rev.1/Add.4), 27 Σεπτεμβρίου 1993, ‘The right to freedom of thought, conscience and religion or belief (Art. 18)’, παρ. 11. Διαθέσιμο στο: https://www.refworld.org/docid/453883fb22.html
[39] Π.χ. UN Human Rights Committee, Concluding observations on the fifth periodic report of Belarus, (CCPR/C/BLR/CO/5), 22 Νοεμβρίου 2018, παρ. 47-48. Διαθέσιμο στο: http://undocs.org/CCPR/C/BLR/CO/5
Βλ. επίσης: UN Human Rights Committee, Concluding observations on the seventh periodic report of Ukraine, (CCPR/C/UKR/CO/7), 22 Αυγούστου 2013, παρ. 19. Διαθέσιμο στο: https://undocs.org/CCPR/C/UKR/CO/7
[40] UN Human Rights Committee, Concluding observations on the fourth periodic report of Azerbaijan, (CCPR/C/AZE/CO/4), 16 Νοεμβρίου 2016, παρ. 34-35. Διαθέσιμο στο: http://undocs.org/CCPR/C/AZE/CO/4
[41] UN Human Rights Committee, Concluding observations on the second periodic report of Kyrgyzstan, (CCPR/C/KGZ/CO/2), 23 Απριλίου 2014, παρ. 23. Διαθέσιμο στο: http://undocs.org/CCPR/C/KGZ/CO/2
[42] Human Rights Council resolution 24/17 (A/HRC/RES/24/17), 27 Σεπτεμβρίου 2013, παρ. 8. Διαθέσιμο στο: https://undocs.org/A/HRC/RES/24/17
[43] UN Human Rights Committee, Concluding observations on the second periodic report of Greece, 3 Δεκεμβρίου 2015, (CCPR/C/GRC/CO/2), παρ. 37-38. Διαθέσιμο στο: http://undocs.org/CCPR/C/GRC/CO/2
[44] UN Human Rights Committee, List of issues prior to submission of the third periodic report of Greece (CCPR/C/GRC/QPR/3), 2 Δεκεμβρίου 2021, παρ. 20. Διαθέσιμο στο: undocs.org/CCPR/C/GRC/QPR/3.
[45] UN Human Rights Council, Report of the Working Group on the Universal Periodic Review, Greece, (A/HRC/33/7), 8 Ιουλίου 2016, σύσταση 136.15 (Ουρουγουάη).
[46] UN Human Rights Council, Report of the Working Group on the Universal Periodic Review, Greece, Addendum, Views on conclusions and/or recommendations, voluntary commitments and replies presented by the State under review, (A/HRC/33/7/Add.1), 2 Σεπτεμβρίου 2016, σ. 3.
[47] UN Human Rights Council, Report of the Working Group on the Universal Periodic Review, Greece, (A/HRC/49/5), 6 Ιανουαρίου 2022, σύσταση130.76 (Παναμάς).
[48] UN Human Rights Council, Report of the Working Group on the Universal Periodic Review, Greece, Addendum, Views on conclusions and/or recommendations, voluntary commitments and replies presented by the State under review, (A/HRC/49/5/Add.1), 16 Δεκεμβρίου 2021, παρ. 3.
[49] OHCHR, Approaches and challenges with regard to application procedures for obtaining the status of conscientious objector to military service in accordance with human rights standards, (A/HRC/41/23), 24 Μαΐου 2019, παρ. 29. Διαθέσιμο στο: https://undocs.org/A/HRC/41/23
[50] OHCHR, Conscientious objection to military service, Analytical report of the Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, (A/HRC/35/4), 1 Μαΐου 2017, παρ. 53. Διαθέσιμο στο: http://undocs.org/A/HRC/35/4
[51] UN Special Rapporteur on freedom of religion or belief, Communication GRC 3/2016, 31 Οκτωβρίου 2016, σ. 2.
[52] UN Special Rapporteur on freedom of religion or belief, Communication GRC 3/2019, 11 Ιουλίου 2019, σ. 5.
[53] Συνήγορος του Πολίτη, Ειδική Έκθεση 2013, «Καταπολέμηση των διακρίσεων», Κεφ. «Διακρίσεις λόγω θρησκευτικών ή άλλων πεποιθήσεων, παράγραφος «Εξέταση αιτήσεων αναγνώρισης αντιρρησιών συνείδησης», σελ. 110. Διαθέσιμο στο: https://www.synigoros.gr/resources/docs/10-diakriseis.pdf
