Ετήσια Έκθεση 2010

Πρόλογος – Μήνυμα από τον Κλαούντιο Κορντόνε, Γ.Γ. της Διεθνούς Αμνηστίας

Από τον Ιανουάριο μέχρι τον Μάιο του 2009, περίπου 300.000 κάτοικοι της Σρι Λάνκα ήταν παγιδευμένοι σε μια στενή λωρίδα γης, ανάμεσα στους Τίγρεις για την Απελευθέρωση του Ταμίλ Ιλάμ (Liberation Tigers of Tamil Eelam – LTTE) που υποχωρούσαν και τον στρατό της Σρι Λάνκα που προέλαυνε. Ενώ οι αναφορές καταπατήσεων από αμφότερες τις πλευρές αυξάνονταν, το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών δεν παρενέβη. Τουλάχιστον 7.000 άνθρωποι σκοτώθηκαν – μερικοί μίλησαν ακόμη και για 20.000 νεκρούς. Η κυβέρνηση της Σρι Λάνκα απέρριψε όλες τις αναφορές για εγκλήματα πολέμου από τις δυνάμεις της και απέκρουσε τις εκκλήσεις για διεθνή έρευνα, παραλείποντας παράλληλα να διεξαγάγει η ίδια οποιεσδήποτε αξιόπιστες, ανεξάρτητες έρευνες. Το Συμβούλιο Ανθρώπινων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών συγκάλεσε ειδική σύνοδο, όμως τα παιχνίδια εξουσίας οδήγησαν τα κράτη-μέλη να εγκρίνουν ένα σχέδιο απόφασης που εκπονήθηκε από την κυβέρνηση της Σρι Λάνκα, με το οποίο συγχαίρει εαυτήν για την επιτυχία της εναντίον των LTTE. Μέχρι το τέλος του έτους, παρά τα περαιτέρω στοιχεία για εγκλήματα πολέμου και άλλες καταπατήσεις, κανείς δεν είχε οδηγηθεί στη δικαιοσύνη.

Δύσκολα θα μπορούσε κάποιος να φανταστεί πιο ολοκληρωμένη αποτυχία απόδοσης ευθυνών σε εκείνους που καταπατούν τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Καθώς συλλογιζόμουν αυτό το ζήτημα, θυμήθηκα τον πρόλογο της Ετήσιας Έκθεσης της Διεθνούς Αμνηστίας που δημοσιεύτηκε το 1992. Με τίτλο Ατιμώρητοι δολοφόνοι, επεσήμαινε πολλές χώρες όπου πολιτικοί και στρατιωτικοί ηγέτες, που έφεραν ευθύνη επειδή είχαν διατάξει ή ανεχτεί φόνους, αναγκαστικές εξαφανίσεις, συστηματικούς βιασμούς και άλλα βασανιστήρια, δεν αντιμετώπισαν καμία απειλή να καταστούν υπόλογοι. Η Σρι Λάνκα είχε εξέχουσα θέση ως παράδειγμα, καθώς η τότε κυβέρνησή της είχε παραλείψει να οδηγήσει στη δικαιοσύνη εκείνους που ευθύνονταν για δεκάδες χιλιάδες εξωδικαστικές εκτελέσεις και αναγκαστικές εξαφανίσεις κατά τη βίαιη καταστολή μιας εσωτερικής ανταρσίας τα έτη 1988-90.

Επομένως, το προφανές ερώτημα είναι: άλλαξε τίποτε την τελευταία εικοσαετία; Εξετάζοντας τη Σρι Λάνκα του 2009 ή την κατάσταση στην Κολομβία ή τη Γάζα, θα ήταν εύκολο να συμπεράνουμε πως όχι, δεν έχει αλλάξει κάτι στην πραγματικότητα. Και ότι, αφού δεν άλλαξε κάτι, γιατί να επιδιώκουμε καν τη λογοδοσία; Όμως έτσι θα παραβλέπαμε τη σημαντική πρόοδο που έχει πραγματοποιηθεί σε λιγότερο από 20 έτη –παρά τις παλιές και τις νέες προκλήσεις– η οποία διασφαλίζει ότι τώρα είναι δυσκολότερο να εξασφαλίσουν ατιμωρησία οι δράστες.

Είναι αλήθεια ότι το χέρι του νόμου δεν φτάνει ακόμη παντού, κάθε άλλο. Ορισμένες καταστάσεις διαφεύγουν εντελώς του ελέγχου. Σε άλλες, η δικαιοσύνη είναι απλούστατα υπερβολικά χρονοβόρα. Όμως, υπάρχει πρόοδος. Επιπλέον, η αξίωση για λογοδοσία έχει επεκταθεί πέρα από την οικεία σφαίρα της αποκατάστασης για φόνους ή βασανιστήρια, στη στέρηση των στοιχειωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων στην τροφή, την παιδεία, τη στέγαση και την υγεία, στοιχεία τα οποία επίσης χρειαζόμαστε όλοι μας για να ζούμε με αξιοπρέπεια.

ΛΟΓΟΔΟΣΙΑ – ΤΑ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ

Το να είναι κάποιος υπόλογος σημαίνει να του αποδίδεται ευθύνη για μια πράξη που έκανε ή που παρέλειψε να κάνει, η οποία έχει άμεση συνέπεια σε άλλους. Είναι μια ευρεία έννοια: μπορεί κάποιος να κάνει λόγο για πολιτική λογοδοσία, η οποία δοκιμάζεται, για παράδειγμα, στις εκλογές· ή για ηθική λογοδοσία, η οποία μετράται ενδεχομένως από τις αξίες μιας κοινωνίας.

Τα διεθνή θεσμικά κείμενα για τα ανθρώπινα δικαιώματα εστιάζουν πρωτίστως στην εδραίωση της νομικής λογοδοσίας. Οι άνθρωποι έχουν δικαιώματα, τα οποία πρέπει να διατυπώνονται και να προστατεύονται από το νόμο. Οι ιθύνοντες έχουν καθήκοντα, επίσης εδραιωμένα στο νόμο, να σέβονται, να προστατεύουν και να εκπληρώνουν τα ατομικά δικαιώματα.

Η διασφάλιση της λογοδοσίας είναι σημαντική, επειδή, πρώτο και κύριο, εκείνοι που έχουν υποστεί βλάβη έχουν δικαίωμα στην αλήθεια και τη δικαιοσύνη. Τα θύματα και οι συγγενείς τους πρέπει να επιτυγχάνουν να αναγνωρίζονται οι βλάβες που έχουν υποστεί και να βλέπουν τους υπαίτιους να λογοδοτούν. Προκειμένου τα θύματα να λάβουν επανόρθωση, η διαπίστωση του τι συνέβη, από ποιον και γιατί, είναι εξίσου σημαντική με την προσαγωγή στη δικαιοσύνη των υπευθύνων για τις καταπατήσεις.

Η λογοδοσία μάς επιτρέπει επίσης να χτίσουμε ένα καλύτερο μέλλον. Αποτρέπει, ως ένα βαθμό, εκείνους που ίσως θα διέπρατταν εγκλήματα και παρέχει μια βάση πάνω στην οποία μπορούν να οικοδομηθούν μεταρρυθμίσεις των κρατικών και διεθνών θεσμών. Οι αποτελεσματικοί και αποδοτικοί μηχανισμοί λογοδοσίας μπορούν να βοηθήσουν τα κράτη να καταρτίσουν αρτιότερες πολιτικές και νόμους και να εποπτεύουν τον αντίκτυπό τους στις ζωές των ανθρώπων.

Κατά την τελευταία εικοσαετία υπήρξε μια παγκόσμια εκστρατεία, η οποία πέτυχε να καθιερώσει ένα ρόλο για τη διεθνή δικαιοσύνη. Τα επιτεύγματά της περιλαμβάνουν την ίδρυση, το 1998, του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (ΔΠΔ), το οποίο βασίστηκε στα θεμέλια των διεθνών δικαστηρίων που καταπιάστηκαν με τη γενοκτονία, τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και τα εγκλήματα πολέμου στην πρώην Γιουγκοσλαβία και τη Ρουάντα.

Το 2009 ήταν έτος καμπής, καθώς ένας εν ενεργεία αρχηγός κράτους, ο πρόεδρος Ομάρ Αλ Μπασίρ του Σουδάν, κατονομάστηκε σε ένταλμα σύλληψης από το ΔΠΔ για πέντε κατηγορίες εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας (δολοφονία, εξόντωση, βίαιη μεταφορά πληθυσμού, βασανιστήρια και βιασμό) και δύο κατηγορίες εγκλημάτων πολέμου (για τη στοχοποίηση αμάχων).

Μέχρι το τέλος του 2009, ο Εισαγγελέας του ΔΠΔ είχε ξεκινήσει έρευνες για τρεις καταστάσεις που παραπέμφθηκαν από τα κράτη όπου συνέβησαν τα εγκλήματα –Ουγκάντα, Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό (ΛΔΚ) και Κεντροαφρικανική Δημοκρατία (ΚΑΔ)– και μία όπου η κατάσταση παραπέμφθηκε από το Συμβούλιο Ασφαλείας (Νταρφούρ του Σουδάν). Ζήτησε επίσης έγκριση από το Τμήμα Προδικασίας να ξεκινήσει ακόμη μία έρευνα (Κένυα). Το ΔΠΔ κλήτευσε έναν ηγέτη ένοπλης ομάδας στο Νταρφούρ και εξέδωσε εντάλματα σύλληψης για έναν ηγέτη πολιτοφυλακής, έναν ανώτερο κυβερνητικό αξιωματούχο και τον πρόεδρο του Σουδάν, ενώ εξέδωσε επίσης εντάλματα σύλληψης για ηγέτες ένοπλων ομάδων στην Ουγκάντα, τη ΛΔΚ και την ΚΑΔ. Αυτά είναι σημαντικά βήματα για την εφαρμογή της αρχής ότι όλοι όσοι διαπράττουν εγκλήματα πολέμου ή εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας πρέπει να καθίστανται εξίσου υπόλογοι, είτε ανήκουν στην κυβέρνηση, είτε σε άλλες δυνάμεις.

Κατά τα πρόσφατα έτη, ο Εισαγγελέας του ΔΠΔ έχει επεκτείνει το γεωγραφικό πεδίο εφαρμογής του έργου του, ξεκινώντας προκαταρκτικές εξετάσεις τεσσάρων καταστάσεων εκτός Αφρικής -στο Αφγανιστάν, στην Κολομβία, στη Γεωργία και τη σύρραξη του 2008-09 στη Γάζα και στο νότιο Ισραήλ.

Η διαδικασία με την οποία τα κράτη (110 μέχρι το τέλος του 2009) επικυρώνουν το Καταστατικό της Ρώμης του ΔΠΔ έχει αποτελέσει έναυσμα για εθνικές νομικές μεταρρυθμίσεις, ώστε να δίνεται στα εθνικά δικαστήρια δικαιοδοσία για εγκλήματα του διεθνούς δικαίου, επιτρέποντας την ποινική δίωξη υπόπτων σε άλλες χώρες, όταν –και, πράγμα που έχει κρίσιμη σημασία, μόνο όταν– απολαμβάνουν ατιμωρησία στην πατρίδα τους. Παρά κάποιες οπισθοδρομήσεις στην ανάπτυξη της οικουμενικής δικαιοδοσίας το 2009, όπως στην Ισπανία η θέσπιση νομοθεσίας που περιόρισε το πεδίο εφαρμογής της, δικηγόροι κίνησαν υποθέσεις και ορισμένες προχωρούσαν σε εθνικά δικαστήρια σε διάφορες χώρες της Αμερικής, της Ευρώπης και της Αφρικής. Στη Νότια Αφρική, το Δεκέμβριο, δύο ΜΚΟ αμφισβήτησαν στο δικαστήριο την απόφαση των αρχών να μην ξεκινήσουν έρευνες βάσει του νόμου περί οικουμενικής δικαιοδοσίας της χώρας για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας που φέρονται να διαπράχθηκαν στη Ζιμπάμπουε από άτομα που είναι γνωστό ότι ταξιδεύουν στη Νότια Αφρική. Μέχρι το τέλος του έτους, από το 1998, περισσότερα από 40 κράτη είχαν θέσει σε ισχύ νόμους που διατηρούσαν ή ενίσχυαν την οικουμενική δικαιοδοσία για εγκλήματα του διεθνούς δικαίου, συμβάλλοντας στην πλήρωση ενός μικρού μέρους του παγκόσμιου κενού δικαιοσύνης.

Τέτοιες έρευνες και δικαστικές διώξεις έχουν μετασχηματίσει τον τρόπο με τον οποίο οι κυβερνήσεις και το γενικό κοινό αντιμετωπίζουν τα εγκλήματα του διεθνούς δικαίου. Όλο και περισσότερο, αυτές οι υποθέσεις αντιμετωπίζονται ως αυτό που όντως είναι: σοβαρά εγκλήματα που χρήζουν διερεύνησης και δικαστικής δίωξης και όχι πολιτικά ζητήματα που θα επιλυθούν μέσω διπλωματικών οδών. Έχοντας παλέψει σκληρά μαζί με τους συναγωνιστές μου για να λογοδοτήσει ο πρώην πρόεδρος της Χιλής Αουγκούστο Πινοσέτ μετά τη σύλληψή του στο Λονδίνο το 1998, με ενθαρρύνει ιδιαίτερα αυτή η αλλαγή αντίληψης.

Σε ολόκληρη τη Λατινική Αμερική, τα εθνικά δικαστήρια και οι κυβερνήσεις ανακινούν έρευνες για εγκλήματα που επί μακρόν προστατεύονταν από νόμους αμνήστευσης. Αυτές οι εξελίξεις καταδεικνύουν πώς, ακόμη και δεκαετίες μετά τα συμβάντα, με πολυάριθμες αμνηστεύσεις και άλλα μέτρα ατιμωρησίας σχεδιασμένα έτσι ώστε να εμποδίσουν τις δικαστικές διώξεις, η κοινωνία των πολιτών θα εξακολουθεί να μάχεται για να καταλύσει τους φραγμούς στην αλήθεια, τη δικαιοσύνη και την επανόρθωση.

Ανάμεσα σε ένα πλήθος δικαστικών αποφάσεων, που αποτέλεσαν ορόσημα, ήταν η καταδίκη, τον Απρίλιο του 2009, του πρώην Προέδρου του Περού Αλμπέρτο Φουχιμόρι για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, η οποία έφερε μια κάποια γαλήνη στους συγγενείς εκείνων που απήχθησαν, βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν εξωδικαστικά από στρατιωτικά τάγματα θανάτου σε τρεις περιπτώσεις στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Τον Οκτώβριο, το Ανώτατο Δικαστήριο της Ουρουγουάης αποφάνθηκε ότι ο νόμος αμνήστευσης, που θεσπίστηκε για να προσφέρει ατιμωρησία για τις κατάφωρες παραβιάσεις ανθρώπινων δικαιωμάτων στα τέλη της δεκαετίας του 1980, ήταν άκυρος και ανυπόστατος, επειδή δεν ήταν συνεπής προς τις υποχρεώσεις της Ουρουγουάης υπό το διεθνές δίκαιο. Επίσης, καθώς τελείωνε το 2009, οι εισαγγελείς της Αργεντινής άρχισαν να παρουσιάζουν αποδεικτικά στοιχεία σε μία από τις σημαντικότερες δίκες μετά την πτώση της στρατιωτικής κυβέρνησης (1976-1983), που αφορά 17 μέλη των ένοπλων δυνάμεων και της αστυνομίας, τα οποία κατηγορούνται για βασανιστήρια, αναγκαστική εξαφάνιση και δολοφονία στη διαβόητη Escuela Superior de Mecánica de la Armada (Σχολή Μηχανικών Πολεμικού Ναυτικού).

Η επιδίωξη της δικαιοσύνης ξεπέρασε κατά πολύ τα όρια της Λατινικής Αμερικής. Η Σιέρα Λεόνε, για παράδειγμα, ήρθε πιο κοντά στη συμφιλίωση με το παρελθόν της κατά το 2009, καθώς ολοκληρώθηκαν όλες οι δίκες στο Ειδικό Δικαστήριο για τη Σιέρα Λεόνε, εκτός από εκείνη του πρώην προέδρου της Λιβερίας Τσαρλς Τέιλορ, η οποία συνεχιζόταν. Και στην Ασία, ένας από τους πλέον διαβόητους διοικητές των Ερυθρών Χμερ της Καμπότζης αντιμετώπισε επιτέλους δίκη για εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας που διαπράχθηκαν περισσότερα από 30 έτη πριν. Ο Κανγκ Κεκ Ιέβ, γνωστός και ως Ντόικ, ήταν ο διοικητής του Γραφείου Ασφαλείας S-21 [δηλ. της διαβόητης φυλακής Τουόλ Σλενγκ], όπου τουλάχιστον 14.000 άνθρωποι πιστεύεται ότι βασανίστηκαν και στη συνέχεια θανατώθηκαν μεταξύ Απριλίου 1975 και Ιανουαρίου 1979. Ήταν η πρώτη δίκη από τα «Έκτακτα Τμήματα των Δικαστηρίων της Καμπότζης» -ένα τέτοιο προσωρινό δικαστήριο πρέπει να παραχωρήσει τη θέση του σε ένα λειτουργικό εθνικό σύστημα δικαιοσύνης το συντομότερο δυνατό, αλλά τουλάχιστον χάρη σε αυτό οι επιζήσαντες βρήκαν αναγνώριση των βλαβών που υπέστησαν.

Το 2009, ακόμα και τα ισχυρά κράτη διαπίστωσαν ότι δεν μπορούν πάντα να κρύβονται από το νόμο. Ενώ ορισμένα ευρωπαϊκά κράτη έδειξαν απροθυμία στην άσκηση δίωξης για παραβιάσεις στο πλαίσιο του «πολέμου κατά της τρομοκρατίας» του οποίου ηγούνται οι ΗΠΑ, το Νοέμβριο ένα ιταλικό δικαστήριο καταδίκασε 22 υπαλλήλους της CIA, έναν αξιωματούχο της Πολεμικής Αεροπορίας των ΗΠΑ και δύο Ιταλούς πράκτορες των στρατιωτικών μυστικών υπηρεσιών για την ανάμειξή τους στην απαγωγή του Ουσάμα Μουσταφά Χασάν Νασρ (Αμπού Ομάρ) από ένα δρόμο του Μιλάνου το 2003. Ο Αμπού Ομάρ στη συνέχεια δόθηκε παράνομα στην Αίγυπτο, όπου κρατήθηκε μυστικά επί 14 μήνες και φέρεται να βασανίστηκε. Η δίκη έλαβε χώρα κυρίως επειδή η εισαγγελία του Μιλάνου ήταν αποφασισμένη να επιβάλει το νόμο, παρά την πίεση από την ίδια της την κυβέρνηση να αποσύρει την υπόθεση και παρότι κανείς από τους πράκτορες των ΗΠΑ δεν συνελήφθη ποτέ, ούτε παρουσιάστηκε στο δικαστήριο.

Η ύπαρξη του ΔΠΔ έχει εμπνεύσει σοβαρότερη προσοχή στο θέμα της λογοδοσίας ακόμη και σε κράτη όπου οι υπεύθυνοι θα μπορούσαν κατά τα άλλα να αισθάνονται απρόσβλητοι, επειδή δεν έχουν επίσημα αποδεχθεί τη δικαιοδοσία του δικαστηρίου. Το Συμβούλιο Ανθρώπινων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών δημιούργησε μια ανεξάρτητη αποστολή διερεύνησης με επικεφαλής τον Νοτιοαφρικανό δικαστή Ρίτσαρντ Γκολντστόουν, ο οποίος στο παρελθόν είχε διατελέσει εισαγγελέας των Διεθνών Ποινικών Δικαστηρίων για τη Ρουάντα και την πρώην Γιουγκοσλαβία, για να διερευνήσει τις φερόμενες παραβιάσεις στη διάρκεια της σύρραξης των 22 ημερών στη Γάζα και στο νότιο Ισραήλ, που τερματίστηκε τον Ιανουάριο του 2009. Η έκθεση Γκολντστόουν διαπίστωσε ότι τόσο οι ισραηλινές δυνάμεις όσο και η Χαμάς (και άλλες παλαιστινιακές ομάδες) διέπραξαν εγκλήματα πολέμου και, πιθανώς, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Αυτό απηχούσε τα πορίσματα των επιτόπιων αποστολών της Διεθνούς Αμνηστίας στη Γάζα και στο νότιο Ισραήλ στη διάρκεια της σύρραξης και αμέσως μετά από αυτήν.

Η έκθεση Γκολντστόουν ανέφερε ότι «η παρατεταμένη κατάσταση ατιμωρησίας έχει δημιουργήσει κρίση δικαιοσύνης». Συνέστησε ότι, αν οι δύο πλευρές παρέλειπαν να διεξαγάγουν έρευνες και να εξασφαλίσουν λογοδοσία, το Συμβούλιο Ασφαλείας έπρεπε να ασκήσει την εξουσία του και να παραπέμψει την κατάσταση στο ΔΠΔ. Το Νοέμβριο του 2009, η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών έδωσε στο Ισραήλ και στην παλαιστινιακή πλευρά τρεις μήνες περιθώριο, για να αποδείξουν ότι είχαν τη βούληση και τη δυνατότητα να διεξαγάγουν έρευνες που ανταποκρίνονταν στα διεθνή πρότυπα.

Σε ένα παράδειγμα άμεσης ανταπόκρισης από τη διεθνή κοινότητα, τα Ηνωμένα Έθνη συνέστησαν Διεθνή Επιτροπή Έρευνας, για να διερευνήσει τα συμβάντα της 28ης Σεπτεμβρίου στο Κονακρί (Γουινέα), όπου περισσότεροι από 150 άνθρωποι θανατώθηκαν και γυναίκες βιάστηκαν δημοσίως, όταν οι δυνάμεις ασφαλείας κατέστειλαν βίαια ειρηνική διαδήλωση σε στάδιο. Η Έρευνα διαπίστωσε το Δεκέμβριο ότι είχαν διαπραχθεί εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και συνέστησε παραπομπή στο ΔΠΔ, το οποίο ξεκίνησε προκαταρκτική εξέταση.

Τέλος, κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται εκθετική αύξηση στους μηχανισμούς «μεταβατικής δικαιοσύνης», με πολλές χώρες να αναδύονται από παρατεταμένη ένοπλη σύρραξη ή πολιτική καταπίεση και να αντιμετωπίζουν το παρελθόν τους με διάφορα μοντέλα λογοδοσίας. Στη διάρκεια του 2009, διαδικασίες αλήθειας και συμφιλίωσης και η συνέχειά τους ήταν σε εξέλιξη στη Λιβερία, στα Νησιά του Σολομώντα και στο Μαρόκο/Δυτική Σαχάρα – τη μόνη χώρα στην περιοχή Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής που έχει αντιμετωπίσει με τέτοιον τρόπο καταπατήσεις του παρελθόντος, χωρίς ωστόσο να συμπεριλάβει ένα στοιχείο ποινικής δικαιοσύνης. Καθώς συγκεντρώναμε, για να συνδράμουμε αυτήν τη διαδικασία, τα σχετικά αρχεία της Διεθνούς Αμνηστίας, που καλύπτουν δεκαετίες έρευνας σε μεμονωμένες υποθέσεις, ήταν σαφές σε όλους μας ότι η καταγραφή της αλήθειας πρέπει να συνοδευτεί από λογοδοσία, αν πρόκειται να επιτευχθεί συμφιλίωση βασισμένη στη δικαιοσύνη. Παραμένει ο πειρασμός «να θεωρήσουμε τα περασμένα, ξεχασμένα», αλλά η εμπειρία έχει δείξει ότι, αν αφήσουμε τους δράστες, κυριολεκτικά, «ατιμώρητους δολοφόνους», η ειρήνη θα είναι επισφαλής και συχνά βραχύβια.

ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ – ΕΜΠΟΔΙΑ ΣΤΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Ενώ η νομική λογοδοσία για εγκλήματα του διεθνούς δικαίου είναι πιο πιθανή σήμερα παρά ποτέ, ορισμένα γεγονότα του 2009 επιβεβαίωσαν ότι υπάρχουν δύο δυσθεώρητα εμπόδια. Αυτά πρέπει να αντιμετωπιστούν, αν προσδοκούμε να εξαπλώσουμε την ουσιαστική λογοδοσία σε όλο το φάσμα δικαιωμάτων. Το πρώτο είναι το γεγονός ότι τα ισχυρά κράτη συνεχίζουν να βρίσκονται υπεράνω του νόμου, εκτός αποτελεσματικού διεθνούς ελέγχου. Το άλλο είναι ότι τα ισχυρά κράτη χειραγωγούν το νόμο, προστατεύοντας τους συμμάχους τους από τον έλεγχο και πιέζοντας για λογοδοσία κυρίως όταν αυτό εξυπηρετεί πολιτικές σκοπιμότητες. Έτσι, παρέχουν ένα πρόσχημα για άλλα κράτη ή ομάδες κρατών να πολιτικοποιούν τη δικαιοσύνη κατά τον ίδιο τρόπο.

Παρ’ ότι μέχρι το τέλος του 2009 είχαν επικυρώσει το Καταστατικό της Ρώμης του ΔΠΔ 110 κράτη, μόνο 12 από τις χώρες της G20 το είχαν πράξει. Μεταξύ άλλων, οι ΗΠΑ, η Ινδία, η Ινδονησία, η Κίνα, η Ρωσία και η Τουρκία έχουν αποστασιοποιηθεί από τις προσπάθειες διεθνούς δικαιοσύνης, αν δεν τις έχουν εσκεμμένα υπονομεύσει.

Έχοντας αυτοεξαιρεθεί από τη δικαιοδοσία του ΔΠΔ, οι ΗΠΑ αντιμετωπίζουν λιγότερες εξωτερικές πιέσεις να επιληφθούν των καταπατήσεων που διαπράττουν οι ίδιες στο πλαίσιο της αντιτρομοκρατικής στρατηγικής τους. Όταν ο πρόεδρος Μπάρακ Ομπάμα ανέλαβε καθήκοντα και διέταξε το κλείσιμο των εγκαταστάσεων κράτησης του Κόλπου του Γουαντάναμο εντός ενός έτους, καθώς και τον τερματισμό του μυστικού προγράμματος κράτησης και της χρήσης των αποκαλούμενων «ενισχυμένων ανακριτικών τεχνικών», τα σημάδια ήταν ενθαρρυντικά. Ωστόσο, μέχρι το τέλος του 2009, οι κρατήσεις στο Γουαντάναμο συνεχίζονταν και ελάχιστη πρόοδος είχε σημειωθεί στην απόδοση ευθυνών σε οποιονδήποτε για τις παραβιάσεις, τόσο εκεί, όσο και στις άλλες πτυχές του «πολέμου κατά της τρομοκρατίας», του οποίου ηγούνται οι ΗΠΑ.

Η Κίνα, επίσης, θωρακίζει τις ενέργειές της από τον διεθνή έλεγχο. Τον Ιούλιο του 2009, βίαιες ταραχές ακολούθησαν την αστυνομική καταστολή μιας αρχικά ειρηνικής διαμαρτυρίας Ουιγούρων στο Ουρούμτσι, στην Αυτόνομη Περιφέρεια Ξιντζιάνγκ Ουιγούρ. Η κινεζική κυβέρνηση περιόρισε την πρόσβαση στην πληροφόρηση, συνέλαβε μη βίαιους διαδηλωτές και διεξήγαγε σύντομες, άδικες δίκες, καταδικάζοντας σε θάνατο πολλούς και εκτελώντας εννέα ανθρώπους εντός μηνών από τα περιστατικά βίας. Το Δεκέμβριο, άλλοι 13 καταδικάστηκαν σε θάνατο και ακόμη 94 συνελήφθησαν. Η σύντομη και ελεγχόμενη πρόσβαση που επιτράπηκε στους δημοσιογράφους μετά τη βία δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση υποκατάστατο για τον δέοντα διεθνή έλεγχο – η Κίνα δεν ανταποκρίθηκε σε αίτημα του Εισηγητή των Ηνωμένων Εθνών για τα Βασανιστήρια να επισκεφθεί την περιοχή. Οποιοσδήποτε ισχυρισμός της κυβέρνηση ότι διασφαλίζει τη λογοδοσία δεν είναι πιστευτός, όταν η υποτιθέμενη λογοδοσία καλύπτεται από μυστικότητα και βιασύνη για την πραγματοποίηση εκτελέσεων.

Παρά μια ανεξάρτητη έρευνα που συνέστησε η ΕΕ και συμπέρανε ότι όλες οι πλευρές στη σύρραξη μεταξύ Γεωργίας-Ρωσίας το 2008 ευθύνονταν για παραβιάσεις του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου και του δικαίου ανθρώπινων δικαιωμάτων, ούτε η Ρωσία ούτε η Γεωργία κατέστησαν κανέναν υπόλογο μέχρι το τέλος του 2009, ενώ 26.000 άνθρωποι εξακολουθούσαν να μην μπορούν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Ήταν όλο και πιο σαφές ότι η Ρωσία θα χρησιμοποιούσε τη δύναμή της για να προστατεύσει από το διεθνή έλεγχο τόσο τους δικούς της στρατιώτες, όσο και τις αυτονομημένες περιφέρειες της Νότιας Οσετίας (και της Αμπχαζίας) της Γεωργίας. Συγκεκριμένα, η Ρωσία αντιτάχθηκε στην παράταση δύο σημαντικών διεθνών αποστολών παρατηρητών στη Γεωργία, οι οποίες ανήκαν στον Οργανισμό για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ) και στα Ηνωμένα Έθνη. Έτσι, η Αποστολή Παρατήρησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης απέμεινε το μοναδικό διεθνές σώμα παρατηρητών που λειτουργούσε στη Γεωργία, χωρίς πρόσβαση σε περιοχές που ελέγχονταν από τη Ρωσία ή τις ντε φάκτο αρχές της Νότιας Οσετίας και της Αμπχαζίας στη ζώνη μετά τη σύρραξη.

Η Ινδονησία, μια άλλη ισχυρή οικονομική δύναμη, μέλος της G20, επί περισσότερα από 10 έτη δεν έχει εξασφαλίσει λογοδοσία για τα θύματα παραβιάσεων ανθρώπινων δικαιωμάτων που διαπράχθηκαν κατά τη διάρκεια του δημοψηφίσματος ανεξαρτησίας που οργάνωσαν τα Ηνωμένα Έθνη στο Ανατολικό Τιμόρ το 1999 και κατά τα προηγούμενα 24 έτη ινδονησιακής κατοχής. Παρά τις διάφορες εθνικές και διεθνείς πρωτοβουλίες δικαιοσύνης κατά την τελευταία δεκαετία, οι περισσότεροι από εκείνους που βαρύνονται με υποψίες ότι διέπραξαν εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας το 1999 εξακολουθούν να είναι ελεύθεροι. Από όσους διώχθηκαν δικαστικά στην Ινδονησία, όλοι αθωώθηκαν.

Το δεύτερο εμπόδιο –η πολιτικοποίηση της διεθνούς δικαιοσύνης– καθιστά την επιδίωξη της λογοδοσίας υποχείριο μιας ατζέντας πολιτικών σκοπιμοτήτων με στόχο την υποστήριξη των συμμάχων και την υπονόμευση των ανταγωνιστών. Οι ΗΠΑ, για παράδειγμα, και τα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, χρησιμοποίησαν τη θέση τους εντός του Συμβουλίου Ασφαλείας, για να συνεχίσουν να προστατεύουν το Ισραήλ από ισχυρά μέτρα λογοδοσίας για τις ενέργειές του στη Γάζα. Σε μια επίδειξη αντίστροφης πολιτικής προκατάληψης, το Συμβούλιο Ανθρώπινων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών αποφάσισε αρχικά να διερευνήσει μόνο τις φερόμενες ισραηλινές παραβιάσεις. Προς τιμήν του, ο δικαστής Ρίτσαρντ Γκολντστόουν, ο οποίος στη συνέχεια ορίστηκε επικεφαλής της έρευνας, επέμεινε ότι η Αποστολή Διερεύνησης των Ηνωμένων Εθνών έπρεπε να εξετάσει τις φερόμενες παραβιάσεις τόσο από το Ισραήλ όσο και από τη Χαμάς. Επίσης, στο Συμβούλιο Ανθρώπινων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών, ούτε μία ασιατική ή αφρικανική χώρα δεν καταψήφισε το ψήφισμα το οποίο χαιρέτιζε τον τρόπο με τον οποίο η κυβέρνηση της Σρι Λάνκα διεξήγαγε τον πόλεμο κατά των LTTE.

Η απροθυμία των ισχυρών να εφαρμόσουν τα ίδια πρότυπα στους εαυτούς τους και στους πολιτικούς συμμάχους τους εξυπηρετεί άλλους, οι οποίοι μπορούν κατόπιν να δικαιολογήσουν τα δικά τους διπλά μέτρα και σταθμά, κάποιες φορές θέτοντας μια εσφαλμένη έννοια «περιφερειακής αλληλεγγύης» υπεράνω της αλληλεγγύης με τα θύματα. Πουθενά αυτό δεν είναι πιο ευδιάκριτο από την αρχική αντίδραση των αφρικανικών κρατών στο ένταλμα σύλληψης του ΔΠΔ για τον πρόεδρο Αλ Μπασίρ. Παρά τη σοβαρότητα των φερόμενων εγκλημάτων, τον Ιούλιο η Συνέλευση της Αφρικανικής Ένωσης (ΑΕ), υπό την προεδρία της Λιβύης, επανέλαβε το αίτημα προς το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών να αναστείλει τη δίωξη του προέδρου του Σουδάν, αποφάσισε ότι τα κράτη-μέλη της ΑΕ δεν θα συνεργάζονταν με το ΔΠΔ στη σύλληψη και την παράδοσή του και ζήτησε από την Αφρικανική Επιτροπή να συγκαλέσει προπαρασκευαστική συνεδρίαση για να συζητήσει τροπολογίες στο Καταστατικό της Ρώμης ώστε να υποβληθούν στη Διάσκεψη Αναθεώρησης του 2010.

Αφού ταξίδεψε ελεύθερα σε χώρες που δεν μετέχουν στο Καταστατικό της Ρώμης, ο πρόεδρος Αλ Μπασίρ προσκλήθηκε στη συνέχεια από την Τουρκία, τη Νιγηρία, την Ουγκάντα και τη Βενεζουέλα. Όμως, αφού υπήρξε κατακραυγή από την κοινωνία των πολιτών, το κλίμα άρχισε να μεταστρέφεται. Η Νότια Αφρική δήλωσε ότι θα εκπλήρωνε τις υποχρεώσεις της ως μέλος του Καταστατικού της Ρώμης, ενώ η Βραζιλία, η Σενεγάλη και η Μποτσουάνα κατέστησαν σαφή την ετοιμότητά τους να τον συλλάβουν, αν κατέφθανε. Εντούτοις, στα τέλη του 2009, ο πρόεδρος Αλ Μπασίρ εξακολουθούσε να είναι ελεύθερος και να ισχυρίζεται ότι η προσπάθεια ποινικής δίωξής του είχε πολιτικό κίνητρο και ήταν μεροληπτική κατά της Αφρικής. Για εκατοντάδες χιλιάδες εκτοπισμένους ανθρώπους στο Νταρφούρ, ο εφιάλτης περαιτέρω βίας και καταπατήσεων συνεχίζεται, ενώ η προοπτική του πολέμου στο νότιο Σουδάν επανέρχεται και οι κακουχίες εντείνονται.

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΟΥ ΕΠΟΝΤΑΙ – ΛΟΓΟΔΟΣΙΑ ΓΙΑ ΟΛΑ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

Τα εμπόδια στην εφαρμογή της λογοδοσίας για μαζικές θηριωδίες σε συρράξεις ή πολιτική καταστολή είναι υπαρκτά, αλλά η συζήτηση τουλάχιστον έχει κερδηθεί: κανείς δεν αρνείται την αρχή ότι τα εγκλήματα πολέμου ή τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας ή οι αναγκαστικές εξαφανίσεις δεν πρέπει να μένουν ατιμώρητα. Ωστόσο, όσον αφορά τις μαζικές καταπατήσεις οικονομικών, κοινωνικών και πολιτισμικών δικαιωμάτων, δεν υπάρχει συγκρίσιμη προσπάθεια για την εφαρμογή του δικαίου και της λογοδοσίας. Δεν είναι το ίδιο πράγμα, θα πουν πολλοί. Πράγματι: η σφαγή αμάχων διαφέρει από τη στέρηση του δικαιώματος ενός πληθυσμού στην εκπαίδευση. Εντούτοις, τέτοιες στερήσεις εξακολουθούν να αψηφούν το διεθνές δίκαιο και να έχουν αρνητικό αντίκτυπο στις ζωές των ανθρώπων. Επομένως, πρέπει να διώκονται μέσω της διεθνούς λογοδοσίας.

Το ζήτημα είναι να πειστούν οι παγκόσμιοι ηγέτες ότι το πρόβλημα αποτελεί κρίση ανθρώπινων δικαιωμάτων, όχι λιγότερο απ’ ό,τι η σύρραξη στο Νταρφούρ.

Σκεφθείτε το δικαίωμα στην υγεία και ιδίως τη μάστιγα της μητρικής θνησιμότητας. Ετησίως, περισσότερες από μισό εκατομμύριο γυναίκες πεθαίνουν από επιπλοκές της εγκυμοσύνης. Τα ποσοστά μητρικής θνησιμότητας για τις γυναίκες στη Σιέρα Λεόνε, το Περού, τη Μπουρκίνα Φάσο και τη Νικαράγουα –για να αναφέρουμε λίγες από τις χώρες όπου εστίασε η Διεθνής Αμνηστία το 2009– επηρεάζονται άμεσα από καταπατήσεις ανθρώπινων δικαιωμάτων. Όπως διαπίστωσα με τα ίδια μου τα μάτια στη Σιέρα Λεόνε και τη Μπουρκίνα Φάσο, οι κυβερνήσεις σε αυτές τις χώρες αναγνωρίζουν το πρόβλημα και λαμβάνουν μέτρα για την αντιμετώπισή του. Ωστόσο χρειάζεται να καταβάλουν μεγαλύτερες προσπάθειες –το ίδιο και η κοινωνία των πολιτών– για να αντιμετωπίσουν τα βασικά ζητήματα ανθρώπινων δικαιωμάτων που συμβάλλουν στα υψηλά ποσοστά θανάτων που μπορούν να προληφθούν, όπως είναι οι διακρίσεις λόγω φύλου, οι πρόωροι γάμοι, η άρνηση των σεξουαλικών και αναπαραγωγικών δικαιωμάτων των γυναικών και οι φραγμοί στην πρόσβαση σε στοιχειώδη υγειονομική περίθαλψη. Σε αυτό, πρέπει να υποστηρίζονται από τη διεθνή κοινότητα.

Το δίκαιο των ανθρώπινων δικαιωμάτων αναγνωρίζει ότι οι επαρκείς πόροι είναι συνθήκη κρίσιμης σημασίας για την πραγμάτωση ορισμένων πτυχών των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτισμικών δικαιωμάτων και, συνεπώς, αξιώνει την «προοδευτική πραγμάτωση» εκείνων των πτυχών «στο μέγιστο των διαθέσιμων πόρων». Ωστόσο, οι κυβερνήσεις δεν μπορούν απλώς να χρησιμοποιούν το ζήτημα των περιορισμένων πόρων ως δικαιολογία. Η ύπαρξη, σε μια χώρα, μητρικής θνησιμότητας που μπορεί να προληφθεί, δεν είναι μόνο μια απλή αντανάκλαση του πόσο φτωχή ή πλούσια είναι η χώρα αυτή. Η Αγκόλα, για παράδειγμα, έχει πολύ υψηλότερο ποσοστό μητρικής θνησιμότητας από τη Μοζαμβίκη, παρά το γεγονός ότι η Μοζαμβίκη είναι πολύ φτωχότερη. Ή πάρτε για παράδειγμα τη Γουατεμάλα, με κατά κεφαλήν ΑΕΠ σχεδόν διπλάσιο εκείνου της Νικαράγουας, αλλά υψηλότερα ποσοστά μητρικής θνησιμότητας.

Σκεφθείτε επίσης το δικαίωμα στη στέγαση. Το 2009, η Διεθνής Αμνηστία συμπαραστάθηκε σε δεκάδες χιλιάδες δοκιμαζόμενους ανθρώπους, που έμειναν άστεγοι στη Ντζαμένα του Τσαντ έπειτα από αναγκαστικές εξώσεις, καθώς και στους κατοίκους παραγκουπόλεων στο Κάιρο της Αιγύπτου, που παρέμειναν σε αυτές διακινδυνεύοντας να σκοτωθούν από κατολισθήσεις ή άλλους κινδύνους, εξαιτίας της παράλειψης των αρχών να παράσχουν κατάλληλη στέγη. Στο Ναϊρόμπι της Κένυας, η Διεθνής Αμνηστία πραγματοποίησε πορεία μαζί με κατοίκους από την Κιμπέρα, τη μεγαλύτερη παραγκούπολη της Αφρικής, και άλλες παραγκουπόλεις, για να διεκδικήσει το δικαίωμά τους σε κατάλληλη στέγη και υπηρεσίες. Στη Γάζα, μία από τις συνέπειες της σύρραξης του 2008-2009 που επισήμανε η Διεθνής Αμνηστία είναι η εκτεταμένη καταστροφή σπιτιών σε συνδυασμό με το συνεχιζόμενο αποκλεισμό, ο οποίος εμποδίζει την είσοδο οικοδομικών υλικών στη Γάζα. Ο αποκλεισμός, που ισοδυναμεί με συλλογική τιμωρία, έγκλημα του διεθνούς δικαίου, πλήττει σκληρότερα τους πιο ευάλωτους.

Αυτό που, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, έχουν κοινό οι άνθρωποι στις καταστάσεις που προαναφέραμε, είναι η φτώχεια τους. Οι φτωχοί είναι εκείνοι που υφίστανται τις περισσότερες διακρίσεις και εκεί είναι εμφανέστερη η ανάγκη για προστασία όλων των δικαιωμάτων της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Οι διακρίσεις είναι μια βασική κινητήριος δύναμη της φτώχειας και συχνά αντικατοπτρίζεται στο πώς κατανέμονται οι κυβερνητικές δαπάνες και πολιτικές. Και οι περισσότεροι από τους ανθρώπους που ζουν σε συνθήκες φτώχειας παγκοσμίως, και εκείνοι που υφίστανται τις περισσότερες διακρίσεις στο νόμο και στην πράξη, είναι γυναίκες. Οι ασφαλείς εγκυμοσύνες, τα ασφαλή σπίτια, οι ασφαλείς διαδρομές προς το σχολείο ή την εργασία – τίποτα από αυτά δεν πρέπει να είναι το προνόμιο των ανδρών ή των εύπορων.

Υπάρχουν ορισμένα θετικά βήματα προς την κατεύθυνση της διασφάλισης της νομικής λογοδοσίας για τη στέρηση βασικών οικονομικών, κοινωνικών και πολιτισμικών δικαιωμάτων. Όλο και περισσότερο, τα εθνικά δικαστήρια παρεμβαίνουν, για να προστατεύσουν αυτά τα δικαιώματα και να απαιτήσουν αλλαγές στην κυβερνητική πολιτική, ώστε τα ελάχιστα δικαιώματα στην υγεία, τη στέγαση, την παιδεία και την τροφή να μη μένουν ανεκπλήρωτα. Και υπάρχουν διεθνείς μηχανισμοί που τα παρακινούν να προχωρήσουν παραπέρα.

Σε μια πρωτοποριακή απόφαση το Νοέμβριο του 2009, για παράδειγμα, το Κοινοτικό Δικαστήριο της Οικονομικής Κοινότητας Δυτικοαφρικανικών Κρατών (ECOWAS) στην Αμπούτζα διακήρυξε ότι η παιδεία είναι ανθρώπινο δικαίωμα το οποίο δικαιούνται όλοι οι Νιγηριανοί. Το δικαστήριο δήλωσε ότι το δικαίωμα στην παιδεία μπορεί να επιβληθεί νομικά και απέρριψε όλες τις ενστάσεις της κυβέρνησης ότι η παιδεία είναι «μια απλή κατευθυντήρια πολιτική της κυβέρνησης και όχι έννομο δικαίωμα των πολιτών».

Σε άλλο παράδειγμα, στη Μιερτσούρεα Τσουτς της Ρουμανίας, μια κοινότητα Ρομά που ζει σε μεταλλικές καλύβες και παράγκες δίπλα σε ένα εργοστάσιο επεξεργασίας λυμάτων από το 2004, μετά τη βίαιη έξωσή της από ένα ερειπωμένο κτήριο στο κέντρο της πόλης, υπέβαλε προσφυγή στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρώπινων Δικαιωμάτων το Δεκέμβριο του 2008. Η κοινότητα, με την υποστήριξη τοπικών ΜΚΟ, είχε εξαντλήσει τα εθνικά ένδικα μέσα, από τη στιγμή που οι θετικές για αυτήν αποφάσεις των εθνικών δικαστηρίων δεν είχαν κανένα πρακτικό αντίκρισμα.

Η δυνατότητα διεθνούς λογοδοσίας σε αυτόν τον τομέα πραγματοποίησε ένα θετικό άλμα το Σεπτέμβριο του 2009, όταν άνοιξε για υπογραφή το Προαιρετικό Πρωτόκολλο του Διεθνούς Συμφώνου για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτισμικά Δικαιώματα. Το Πρωτόκολλο καθιερώνει, για πρώτη φορά, έναν διεθνή μηχανισμό για ατομικές καταγγελίες. Θα υποστηρίξει επίσης τις προσπάθειες, στο εσωτερικό των χωρών, να διασφαλιστεί ότι τα θύματα θα έχουν στη διάθεσή τους αποτελεσματικά ένδικα μέσα.

Η αυξημένη λογοδοσία για τη στέρηση βασικών οικονομικών, κοινωνικών και πολιτισμικών δικαιωμάτων έχει γίνει σημαντικότερη παρά ποτέ εν όψει των συνδυασμένων συνεπειών της επισιτιστικής, της ενεργειακής και της χρηματοοικονομικής κρίσης, που υπολογίζεται ότι ώθησαν στη φτώχεια πολλά ακόμη εκατομμύρια ανθρώπους. Ο σεβασμός για όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα, περιλαμβανομένων των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτισμικών δικαιωμάτων, πρέπει να είναι αναπόσπαστο μέρος όλων των εθνικών και διεθνών μέτρων αντιμετώπισης των κρίσεων.

Ωστόσο, οι κυβερνήσεις δεν είναι οι μόνοι παράγοντες που συμβάλλουν σε μια τέτοια κρίση. Η παγκόσμια επιχειρηματική δραστηριότητα αποκτά όλο και μεγαλύτερη ισχύ και επιρροή. Οι αποφάσεις που λαμβάνουν οι εταιρείες και η επιρροή που ασκούν, μπορούν να επηρεάσουν βαθιά τα ανθρώπινα δικαιώματα. Πάρα πολλές εταιρείες εκμεταλλεύονται την απουσία αποτελεσματικών ρυθμιστικών κανόνων ή συνεργάζονται στενά με σκαιές και συχνά διεφθαρμένες κυβερνήσεις, με ολέθριες συνέπειες.

Κατά τα τελευταία 15 έτη, είδαμε το δίκαιο να επεκτείνεται για να προστατεύσει τα παγκόσμια οικονομικά συμφέροντα, μέσω μιας σειράς διεθνών συμφωνιών επενδύσεων και εμπορίου, οι οποίες στηρίζονται από μηχανισμούς επιβολής. Ωστόσο, ενώ τα οικονομικά συμφέροντα κατόρθωσαν να κάνουν το νόμο να λειτουργεί όταν τον χρειάζονται, εκείνοι που βλάπτονται από τις ενέργειές τους είδαν συχνά το δίκαιο να υποχωρεί ενώπιον της εταιρικής δύναμης.

Ο Δεκέμβριος του 2009 σήμανε την 25η επέτειο της καταστροφικής διαρροής θανάσιμων χημικών από το εργοστάσιο φυτοφαρμάκων της Union Carbide στο Μποπάλ της Ινδίας. Χιλιάδες άνθρωποι πέθαναν και υπολογίζεται ότι 100.000 άνθρωποι εξακολουθούν να υφίστανται σήμερα στην υγεία τους τις συνέπειες εκείνης της διαρροής. Παρά τις προσπάθειες των επιζησάντων του Μποπάλ να δικαιωθούν μέσω δικαστηρίων στην Ινδία και στις Ηνωμένες Πολιτείες, 25 έτη μετά τη διαρροή, η αποκατάστασή τους υπολείπεται ακόμα πάρα πολύ της ελάχιστης απαραίτητης και κανείς δεν έχει λογοδοτήσει για τη διαρροή ή τις συνέπειές της.

Η ουσιαστική λογοδοσία των εταιρειών παραμένει σπάνια. Οι προσπάθειες να εξασφαλιστεί δικαιοσύνη ματαιώνονται από αναποτελεσματικά νομικά συστήματα, έλλειψη πρόσβασης σε πληροφόρηση, εταιρικές παρεμβάσεις στα νομικά και ρυθμιστικά συστήματα, διαφθορά και ισχυρές συμμαχίες κράτους-εταιρειών. Παρ’ ότι οι διεθνικές επιχειρήσεις, εξ ορισμού, λειτουργούν πέρα από τα σύνορα, τα νομικά και δικαιοδοτικά εμπόδια στην άσκηση δικαστικών προσφυγών εναντίον εταιρειών στο εξωτερικό παραμένουν σημαντικά. Οι παγκόσμιες επιχειρήσεις λειτουργούν σε μια παγκόσμια οικονομία, αλλά με απουσία παγκόσμιου κράτους δικαίου.
Εντούτοις, παρά τις τεράστιες προκλήσεις, άτομα και κοινότητες που θίγονται από διεθνικές εταιρείες ασκούν ολοένα περισσότερο αστικές προσφυγές, σε μια προσπάθεια τόσο να καταστήσουν τις εταιρείες υπόλογες, όσο και να πετύχουν κάποια μορφή επανόρθωσης. Στη Νιγηρία, η πετρελαιοβιομηχανία λειτουργεί επί 50 έτη χωρίς αποτελεσματικούς ρυθμιστικούς ελέγχους. Η συνέπεια είναι εκτεταμένη καταστροφή στο περιβάλλον και στα ανθρώπινα δικαιώματα. Η δικαιοσύνη στη Νιγηρία έχει αποδειχθεί χιμαιρική για τις περισσότερες από τις κοινότητες, των οποίων οι ζωές και τα μέσα διαβίωσης καταστράφηκαν. Το Δεκέμβριο του 2009, ένα ολλανδικό δικαστήριο συμφώνησε να προχωρήσει σε μια αστική υπόθεση κατά της Shell, η οποία ασκήθηκε από τέσσερις Νιγηριανούς που ζητούν αποζημίωση για ζημιές που προκάλεσαν διαρροές πετρελαίου στα μέσα διαβίωσής τους.

Σε μια υψηλής δημοσιότητας αστική δίωξη στο Ηνωμένο Βασίλειο το 2009, η εταιρεία εμπορίας πετρελαιοειδών Trafigura συμφώνησε σε εξώδικο συμβιβασμό ύψους 45 εκατομμυρίων δολαρίων με περίπου 30.000 ανθρώπους, οι οποίοι έχουν θιγεί από την απόρριψη τοξικών αποβλήτων στο Αμπιτζάν της Ακτής Ελεφαντοστού. Τα απόβλητα μεταφέρθηκαν στο Αμπιτζάν το 2006 με το πλοίο Probo Koala, που είχε ναυλωθεί από την Trafigura. Στη συνέχεια, τα απόβλητα απορρίφθηκαν σε διάφορες τοποθεσίες πέριξ της πόλης. Περισσότεροι από 100.000 άνθρωποι αναζήτησαν ιατρική περίθαλψη για μια σειρά προβλημάτων υγείας, ενώ αναφέρθηκαν 15 θάνατοι.
Τέτοιοι εξώδικοι συμβιβασμοί μπορεί να προσφέρουν στα θύματα ένα μικρό μέτρο δικαιοσύνης, αλλά συχνά ενέχουν σοβαρούς περιορισμούς και δεν προσφέρουν πλήρη επανόρθωση ή λογοδοσία. Στην περίπτωση της Ακτής Ελεφαντοστού, εξακολουθούν να μην έχουν εξεταστεί κρίσιμες πτυχές του αντίκτυπου στα ανθρώπινα δικαιώματα από την απόρριψη τοξικών αποβλήτων. Πολύ περισσότερα χρειάζεται να γίνουν για να αντιμετωπιστούν τα νομικά και δικαιοδοτικά κενά που αυτή τη στιγμή διευκολύνουν την εταιρική ατιμωρησία. Οι εταιρείες, που όλο και περισσότερες διακηρύσσουν αφοσίωση στα ανθρώπινα δικαιώματα, πρέπει να προωθήσουν ενεργά αυτές τις προσπάθειες.

ΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ – ΛΟΓΟΔΟΣΙΑ ΓΙΑ ΟΛΑ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

Οι παγκόσμιοι ηγέτες θα συγκεντρωθούν στα Ηνωμένα Έθνη το Σεπτέμβριο του 2010, για να εξετάσουν την πρόοδο στις υποσχέσεις τους να βελτιώσουν τη ζωή των φτωχών του κόσμου, υποσχέσεις τις οποίες διατύπωσαν στους Αναπτυξιακούς Στόχους της Χιλιετίας. Με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, υστερούμε πολύ από τους στόχους που ορίστηκαν για το 2015. Το κόστος αυτής της αποτυχίας είναι ότι στερεί από εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους το δικαίωμά τους να ζουν αξιοπρεπώς – όχι απλώς να απολαύουν των πολιτικών τους ελευθεριών, αλλά να έχουν επίσης πρόσβαση σε τροφή, στέγαση, υγειονομική περίθαλψη, παιδεία και ασφάλεια, όπως κατοχυρώνεται στην Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Ελευθερία από το φόβο και ελευθερία από την ένδεια – αυτός εξακολουθεί να είναι ο στόχος.

Πρέπει τώρα να υπάρξει μια συγκρίσιμη προσπάθεια αξιοποίησης του ίδιου δυναμισμού που χρησιμοποιήθηκε για τη σύσταση του ΔΠΔ και των διεθνών μηχανισμών για τη δικαιοσύνη, ώστε να αυξηθεί η λογοδοσία σε μια παγκόσμια οικονομική και πολιτική τάξη που δεν λαμβάνει υπ’ όψιν όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα. Χρειάζεται νέα νοοτροπία. Οι Αναπτυξιακοί Στόχοι της Χιλιετίας δεν μπορούν απλώς να αποτελούν υποσχέσεις. Πρέπει να βασίζονται στις νομικές δεσμεύσεις που έχουν πραγματοποιήσει οι κυβερνήσεις ότι θα ικανοποιήσουν τα στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματα και, ως εκ τούτου, πρέπει να υπάρχουν μηχανισμοί οι οποίοι να καθιστούν τις κυβερνήσεις υπόλογες για την εκπλήρωση αυτών των δεσμεύσεων. Πρέπει να υπάρχουν αποτελεσματικά ένδικα μέσα όταν τα κράτη δεν τις εκπληρώνουν.

Η λογοδοσία θα ενισχυόταν, αν οι προσπάθειες εκπλήρωσης των Αναπτυξιακών Στόχων της Χιλιετίας λάμβαναν πλήρως υπ’ όψιν τις απόψεις εκείνων που ζουν σε συνθήκες φτώχειας. Τα άτομα έχουν το δικαίωμα να συμμετέχουν στις αποφάσεις που επηρεάζουν τις ζωές τους και να έχουν ελεύθερη πρόσβαση σε πληροφόρηση σχετικά με αυτές. Η γνήσια συμμετοχή των ίδιων των δικαιούχων στους Αναπτυξιακούς Στόχους της Χιλιετίας υπήρξε ελάχιστη. Επιπλέον, η διαδικασία των Αναπτυξιακών Στόχων της Χιλιετίας πρέπει επίσης να διασφαλίσει τον κατάλληλο έλεγχο των κυβερνήσεων εκείνων που ακολουθούν εθνικές πολιτικές -περιλαμβανομένων εκείνων με διεθνή αντίκτυπο- οι οποίες υπονομεύουν την πραγμάτωση των βασικών δικαιωμάτων που είναι ενσωματωμένα στους Στόχους. Όλες οι κυβερνήσεις, αλλά ιδίως εκείνες της G20 που αξιώνουν μεγαλύτερο ρόλο στην παγκόσμια ηγεσία, πρέπει να θεωρούνται υπόλογες για το αν οι πολιτικές τους μεταφράζονται σε απτές βελτιώσεις στις ζωές των φτωχών του κόσμου.

Σε αυτή την προσπάθεια εξασφάλισης της απονομής όλων των ανθρώπινων δικαιωμάτων για όλους τους ανθρώπους, πρέπει διαρκώς να υπενθυμίζονται στα κράτη και τους μη κρατικούς παράγοντες οι έννομες υποχρεώσεις και ευθύνες τους. Περισσότερο από ποτέ στο παρελθόν, οι ακτιβιστές ανθρώπινων δικαιωμάτων, οι κοινοτικές οργανώσεις, δικηγόροι και άλλοι φορείς ενώνουν τις δυνάμεις τους για να το πράξουν αυτό: συνεργάζονται με όσους βρίσκονται στην εξουσία όταν μοιράζονται κοινούς στόχους, αλλά, σε αντίθεση περίπτωση, τους αμφισβητούν επιζητώντας θεσμικά και ατομικά μέτρα λογοδοσίας. Το κίνημα ανθρώπινων δικαιωμάτων γίνεται το ίδιο όλο και πιο οικουμενικό και ποικιλόμορφο, αποκτώντας όλο και καλύτερες διασυνδέσεις πέρα από σύνορα και επιστημονικούς κλάδους, προωθώντας ένα εμπεριστατωμένο εγχείρημα για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Καθώς εισερχόμαστε στη δεύτερη δεκαετία της χιλιετίας, η Διεθνής Αμνηστία εργάζεται δίπλα στους εταίρους της σε ένα τέτοιο παγκόσμιο κίνημα, επιζητώντας να επαναβεβαιώσει την αξία των οικουμενικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Να δείξει ότι δεν μπορούν να διαιρούνται ή να τεμαχίζονται και με ποιον τρόπο έχουν άμεση σημασία για να βιώνουν οι άνθρωποι πλήρως τη ζωή τους. Κάνοντάς το αυτό, επαναδεσμευόμαστε σε ένα όραμα ανθρώπινων δικαιωμάτων όπου -πέρα από κράτη, ένοπλες ομάδες και εταιρείες- κάθε άτομο είναι παράγοντας αλλαγής, με δικαιώματα καθώς και ευθύνες. Καθένας από εμάς έχει δικαιώματα να απαιτεί σεβασμό, προστασία και ολοκλήρωση από το κράτος και την κοινωνία, αλλά και ευθύνες να σέβεται τα δικαιώματα των άλλων και να ενεργεί σε αλληλεγγύη με τους άλλους για να εκπληρώσει την υπόσχεση της Οικουμενικής Διακήρυξης.