ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΑΣΙΑ: Η ΕΛΛΕΙΨΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΒΙΑ ΕΠΙΔΕΙΝΩΝΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΙΣ ΚΡΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΙΣ «ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΑΞΙΕΣ» - ΝΕΑ ΕΚΘΕΣΗ

Η πανδημία, η εισβολή της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας και η εξαπλωνόμενη εστίαση στις «παραδοσιακές αξίες» έχουν συμβάλει στην επιδείνωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και στην αύξηση των επιπέδων ενδοοικογενειακής βίας και άλλων έμφυλης βίας στην Ανατολική Ευρώπη και την Κεντρική Ασία, αναφέρει η Διεθνής Αμνηστία σε νέα έκθεσή της.

Η έκθεση «Ανατολική Ευρώπη και Κεντρική Ασία: Προστατέψτε τις γυναίκες από τη βία κατά τη διάρκεια κρίσεων και πέραν αυτών», εκθέτει τις θεσμικές, τις κοινωνικές και τις πολιτισμικές προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι επιζώσες ενδοοικογενειακής βίας στην περιοχή και καταδεικνύει πόσο αδιάφοροι και κακώς προσαρμοσμένοι είναι οι κρατικοί θεσμοί σε σχέση με τις ανάγκες τους. Οι θεσμικές, οι νομικές και άλλες εγγυήσεις κατά της βίας αυτής είναι σε μεγάλο βαθμό ανεπαρκείς και διαβρώνονται ακόμα περισσότερο λόγω της έξαρσης της παραδοσιακής, της πατριαρχικής και της ανοιχτά μισογυνικής πολιτικής ρητορικής.

«Η Διεθνής Αμνηστία έχει τεκμηριώσει τις επιζήμιες επιπτώσεις της πανδημίας και των λοκντάουν στα μέτρα προστασίας από την ενδοοικογενειακή βία στην Ανατολική Ευρώπη και την Κεντρική Ασία. Είναι επίσης σημαντικό ότι αυτά δεν μπορούν να διαχωριστούν από τα αναποτελεσματικά νομικά και θεσμικά πλαίσια στην περιοχή και τις βαθιά επιβλαβείς πολιτικές και κοινωνικές δυναμικές», δήλωσε η Natalia Nozadze, ερευνήτρια της Διεθνούς Αμνηστίας για την Ανατολική Ευρώπη και την Κεντρική Ασία.
 

«Η πανδημία, η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, η ανείπωτη φρίκη των συγκρούσεων και οι προεκτάσεις τους σε ολόκληρη την περιοχή έχουν κάνει όσα άτομα βιώνουν ενδοοικογενειακή βία ακόμα πιο δύσκολο να την καταγγείλουν. Είναι επίσης πλέον πιο δύσκολο να διαφύγουν από μη ασφαλείς καταστάσεις, να αποκτήσουν πρόσβαση σε καταφύγια και άλλες κρίσιμες υπηρεσίες υποστήριξης, να λάβουν εντολές προστασίας (αν υπάρχουν καθόλου) ή να βασιστούν σε αποτελεσματικά ένδικα μέσα».

Η προώθηση των «παραδοσιακών αξιών» υπονομεύει την προστασία των επιζωσών

Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, περίπου το 20% των γυναικών στην Ανατολική Ευρώπη και το 18% των γυναικών στην Κεντρική Ασία έχουν βιώσει σωματική ή σεξουαλική βία κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Ταυτόχρονα, οι περισσότερες χώρες της περιοχής δεν έχουν λάβει θέση κατά της βίας αυτής ή δεν έχουν λάβει αποτελεσματικά μέτρα για την προστασία των δικαιωμάτων των γυναικών.

Τα τελευταία χρόνια η προστασία των δικαιωμάτων των γυναικών και των κοριτσιών, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που έχουν επιζήσει ενδοοικογενειακής βίας, έχει υπονομευθεί σε όλο τον κόσμο, όπως φαίνεται από την απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου των ΗΠΑ να καταργήσει τα δικαιώματα στην άμβλωση και από την αποχώρηση της Τουρκίας από τη Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Πρόληψη και την Καταπολέμηση της Βίας κατά των Γυναικών και της Ενδοοικογενειακής Βίας (Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης). Πολλές κυβερνήσεις στην Ανατολική Ευρώπη και την Κεντρική Ασία έχουν ακολουθήσει αυτή τη γενική τάση.

«Οι κυβερνήσεις σε ολόκληρη την Ανατολική Ευρώπη και την Κεντρική Ασία προωθούν όλο και περισσότερο τις "παραδοσιακές αξίες" και εξισώνουν την προστασία της ισότητας των φύλων και των δικαιωμάτων των γυναικών με την απώλεια της πολιτιστικής και παραδοσιακής ταυτότητας, στο πλαίσιο των προσπαθειών να εξασφαλίσουν ευρύτερη υποστήριξη για την ατζέντα τους κατά των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ως αποτέλεσμα, οι πατριαρχικές συμπεριφορές, ο μισογυνισμός και η ομοφοβία όχι μόνο έχουν εδραιωθεί περισσότερο, αλλά έχουν ανθίσει», δήλωσε η Natalia Nozadze.
 

Οι ρωσικές αρχές προσφέρουν ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, έχοντας εισαγάγει την κρατικά υποστηριζόμενη ομοφοβία και μια ανελέητη καταστολή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των δικαιωμάτων των γυναικών. Το 2017, το ρωσικό κοινοβούλιο αποποινικοποίησε ακόμα και ορισμένες μορφές ενδοοικογενειακής βίας. Οι συνταγματικές τροποποιήσεις που εγκρίθηκαν το 2020 προωθούσαν την «προστασία της οικογένειας» και την «προστασία του γάμου ως ένωσης μεταξύ ενός άντρα και μιας γυναίκας».

Παρομοίως, το 2017 το Καζακστάν αποποινικοποίησε την «εκ προθέσεως πρόκληση ελαφρών τραυματισμών» και τη «σωματική βλάβη», ενώ παράλληλα αποδυνάμωσε την προστασία των επιζωσών ενδοοικογενειακής βίας. Τόσο στη Ρωσία όσο και στο Καζακστάν, ακτιβίστριες ανέφεραν αύξηση των περιπτώσεων ενδοοικογενειακής βίας μετά την αποποινικοποίηση.

Η Λευκορωσία εξέτασε ένα σχέδιο νόμου για την ενδοοικογενειακή βία, ωστόσο το απέρριψε τον Οκτώβριο του 2018, αφού ο πρόεδρος Alyaksandr Lukashenka δήλωσε ότι ήταν ενάντια στις «λευκορωσικές, σλαβικές παραδόσεις» και πρόσθεσε ότι ένα «καλό ζωνάρι θα μπορούσε μερικές φορές να είναι χρήσιμο» σε οικογενειακά περιβάλλοντα. Οι γυναίκες της Λευκορωσίας αποθαρρύνονται να καταγγείλουν την ενδοοικογενειακή βία, διότι κάτι τέτοιο μπορεί να προκαλέσει μια διαδικασία που θα δει την οικογένειά τους να καταχωρείται σε μητρώο «κοινωνικού κινδύνου», γεγονός που θα μπορούσε να οδηγήσει στην απώλεια των γονικών δικαιωμάτων και στην ιδρυματοποίηση των παιδιών τους.

Άλλοι ηγέτες, όπως ο πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν Ilham Aliyev, το 2019, υποστήριξαν ανοιχτά «ένα κράτος που βασίζεται στις παραδοσιακές αξίες» σε αντίθεση με μια κοινωνία που «δεν κάνει διάκριση μεταξύ αντρών και γυναικών». Το Αζερμπαϊτζάν συνεχίζει να υποχρεώνει τις επιζώσες ενδοοικογενειακής βίας να περνούν από υποχρεωτική διαμεσολάβηση με τους θύτες τους για την «επανέναρξη των οικογενειακών υποθέσεων».

Νομικές ελλείψεις, λανθασμένες προσεγγίσεις

Μόνο τρεις χώρες της περιοχής, η Γεωργία, η Μολδαβία και η Ουκρανία, είναι συμβαλλόμενα μέρη της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης, ενώ οι τρεις αυτές χώρες και το Κιργιστάν έχουν ποινικοποιήσει άμεσα την ενδοοικογενειακή βία. Ενώ οι περισσότερες χώρες της περιοχής έχουν σημειώσει κάποια πρόοδο με την εφαρμογή ή τη μεταρρύθμιση των νόμων τους για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας, η περιοχή δεν διαθέτει αποτελεσματικούς μηχανισμούς προστασίας και υποστήριξης για τις επιζώσες ενδοοικογενειακής βίας, καθώς οι υφιστάμενοι νόμοι και οι πολιτικές παραμένουν ανεπαρκείς.

Η διάχυτη, βαθιά παραδοσιακή προσέγγιση της οικογενειακής διαμεσολάβησης αποτελεί ένα από τα κύρια εμπόδια στην προσφορά μεγαλύτερης προστασίας στις επιζώσες. Σε πολλές χώρες, η διατήρηση της «οικογενειακής ενότητας» θεωρείται μεγαλύτερη προτεραιότητα για το κράτος από την αποτελεσματική προστασία των δικαιωμάτων των επιζωσών. Στην πράξη, αυτό οδηγεί συχνά στο να εξαναγκάζονται οι επιζώσες να παραμείνουν με τον θύτη.

Στο Ουζμπεκιστάν, οι τοπικοί αξιωματούχοι έχουν αναλάβει να «ενισχύσουν τις οικογενειακές σχέσεις και να αντιταχθούν σε διάφορες βλαβερές επιρροές ξένες προς την εθνική νοοτροπία». Για τις αρχές της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν, η επίτευξη οικογενειακής συμφιλίωσης σε περιπτώσεις ενδοοικογενειακής βίας αποτελεί πρωταρχικό στόχο τους. Στο Καζακστάν, οι νομικές διαδικασίες κατά του θύτη μπορούν να τερματιστούν σε περίπτωση συμφιλίωσης. Στη Ρωσία και το Τατζικιστάν, οι επιζώσες της βίας φέρουν το βάρος της απόδειξης ότι υπέστησαν βλάβη - η αστυνομία και οι εισαγγελείς γενικά δεν τους βοηθούν σε αυτό το έργο.

Ακόμα και σε χώρες όπου η ενδοοικογενειακή βία ποινικοποιείται, τα επαχθή νομικά εμπόδια συχνά αφήνουν τις επιζώσες χωρίς αποτελεσματική προστασία ή πρόσβαση στη δικαιοσύνη. Στην Ουκρανία, η ενδοοικογενειακή βία πληροί το όριο του ποινικού αδικήματος μόνο εάν έχει καταγραφεί επίσημα ως «συστηματική», πράγμα που σημαίνει ότι ο δράστης πρέπει να έχει αντιμετωπίσει διοικητική διαδικασία για ενδοοικογενειακή κακοποίηση σε τουλάχιστον τρεις διαφορετικές περιπτώσεις.

Έλλειψη υποστηρικτικής υποδομής

Σε ολόκληρη την Ανατολική Ευρώπη και την Κεντρική Ασία, η πρόσβαση των επιζωσών ενδοοικογενειακής βίας σε προστασία και πληροφόρηση παραμένει εντελώς ανεπαρκής. Καμία από τις χώρες της περιοχής δεν πλησιάζει στην επίτευξη των ελάχιστων προτύπων που έχει θεσπίσει το Συμβούλιο της Ευρώπης, σύμφωνα με τα οποία απαιτείται ένας διαθέσιμος χώρος σε καταφύγιο για κάθε 10.000 άτομα.

Σε πολλές χώρες της περιοχής, οι αρχές έχουν πρακτικά αρνηθεί να ανταποκριθούν στην υποχρέωσή τους να δημιουργήσουν ιδρύματα για την υποστήριξη των επιζωσών. Αντ' αυτού, τα καταφύγια συχνά λειτουργούν και υποστηρίζονται οικονομικά από μη κερδοσκοπικές οργανώσεις. Στη Ρωσία, υπάρχουν μόνο 14 κρατικά καταφύγια για γυναίκες, παρά τον πληθυσμό των 146 εκατομμυρίων. Στην Ουκρανία, πριν από την εισβολή της Ρωσίας, υπήρχαν μόνο 33 καταφύγια σε εθνικό επίπεδο για έναν πληθυσμό περίπου 42 εκατομμυρίων. Ως αποτέλεσμα του πολέμου, πολλά καταφύγια ενδοοικογενειακής βίας χρησιμοποιούνται τώρα για τη φιλοξενία επιζωσών του πολέμου.

Οι γυναίκες αντιμετωπίζουν επίσης σημαντικές δυσκολίες στην πρόσβαση σε υπηρεσίες σεξουαλικής και αναπαραγωγικής υγειονομικής περίθαλψης σε πολλές χώρες. Στην Κεντρική Ασία, τρεις στις πέντε γυναίκες ανέφεραν δυσκολία πρόσβασης σε τέτοιες υπηρεσίες.

Η πρόσβαση στην άμβλωση επιδεινώθηκε επίσης καταστροφικά κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Στη Ρωσία, μια ομάδα για τα δικαιώματα των γυναικών ανέφερε ότι, στο αποκορύφωμα της πανδημίας τον Απρίλιο του 2020, μόνο τρία από τα 44 νοσοκομεία στη Μόσχα με τα οποία ήρθαν σε επαφή ήταν έτοιμα να παράσχουν υπηρεσίες άμβλωσης χωρίς επείγοντα περιστατικά.

Η περαιτέρω υποστήριξη για τις επιζώσες της βίας είναι ζωτικής σημασίας

Όλες οι χώρες της περιοχής πρέπει επειγόντως να ποινικοποιήσουν την ενδοοικογενειακή βία, να αφαιρέσουν το βάρος της απόδειξης από τις επιζώσες και να εγκαταλείψουν τις πολιτικές που απαιτούν υποχρεωτική διαμεσολάβηση και συμφιλίωση για χάρη της διατήρησης της οικογένειας. Οι αρχές πρέπει επίσης να παράσχουν επαρκείς πόρους στις υπηρεσίες προστασίας και υποστήριξης, συμπεριλαμβανομένων των καταφυγίων, και να διασφαλίσουν ότι οι υπηρεσίες σεξουαλικής και αναπαραγωγικής υγείας παραμένουν διαθέσιμες και προσβάσιμες.
 

«Είναι απολύτως απαραίτητο η προστασία και η ενδυνάμωση των γυναικών να διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο στις πολιτικές δημόσιας υγείας, ωστόσο για πολλές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και της Κεντρικής Ασίας, αυτό το ιδανικό παραμένει ένας εντελώς ανέφικτος στόχος. Υπάρχει όμως ένα εργαλείο για τη θέσπιση ενός αποτελεσματικού και ολοκληρωμένου νομικού πλαισίου για την ενδοοικογενειακή βία, η πρωτοποριακή Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης. Είναι ανοιχτή στη Λευκορωσία, τη Ρωσία και τις χώρες της Κεντρικής Ασίας, μαζί με εκείνες του Συμβουλίου της Ευρώπης», δήλωσε η Natalia Nozadze.

«Παρ' όλα αυτά, οι όποιες θεσμικές αλλαγές θα είναι αδύναμες αν οι κυβερνήσεις δεν αντιμετωπίσουν την έξαρση των "παραδοσιακών" αφηγήσεων, οι οποίες συνεχίζουν να ανατρέπουν τα δικαιώματα των γυναικών. Αντί να εκμεταλλεύονται αυτές τις συμπεριφορές για πολιτικό όφελος, οι κυβερνήσεις της περιοχής θα πρέπει να θέσουν τα δικαιώματα των γυναικών στο επίκεντρο των πολιτικών τους».