ΕΞΥΠΝΕΣ ΠΟΛΕΙΣ: ΕΝΑ ΟΝΕΙΡΟ ΠΟΥ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΜΕΤΑΤΡΑΠΕΙ ΣΕ ΕΦΙΑΛΤΗ

Masdar City, Songdo και PlanIT Valley. Έχετε ακούσει ποτέ γι’ αυτές τις πόλεις; Αν όχι, είναι απολύτως φυσιολογικό καθώς οι δύο από αυτές είναι ακόμα απλά σενάρια. Ωστόσο, μεταξύ των φανατικών των «έξυπνων πόλεων», εμφανίζονται πολλές διασημότητες. Μπορεί το Songdo να ήταν το μοναδικό σχέδιο που υλοποιήθηκε ως «έξυπνη πόλη», αλλά όλα αυτά τα πρότυπα αντικατοπτρίζουν ουτοπικά σενάρια. Η αειφορία, η διασύνδεση και η βελτιστοποίηση των υπηρεσιών αποτελούν υποσχέσεις των παραπάνω σεναρίων, παρά το τεράστιο κόστος που προκύπτει για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Πριν λίγες μέρες, η θυγατρική εταιρεία Sidewalk Labs της Alphabet κυκλοφόρησε ένα γενικό σχέδιο 1500 σελίδων για μία τεράστια νέα, έξυπνη ανάπτυξη πόλης στην παραθαλάσσια περιοχή του Τορόντο. Το έργο περιλαμβάνει τις δύο αντίπαλες πλευρές της συζήτησης γύρω από τις έξυπνες πόλεις. Από τη μία πλευρά, η εταιρεία υπόσχεται ένα «παγκόσμιο μοντέλο για μια ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς» που θα τροφοδοτήσει την κοινωνία με νέες θέσεις εργασίας και θα έχει εξαιρετικά θετικά αποτελέσματα στο περιβάλλον. Από την άλλη πλευρά, παρουσιάζεται μία ενορχηστρωμένη αντίδραση για την προστασία της ιδιωτικής ζωής από κοινοτικές ομάδες σε πρώην CEO της Blackberry, με τον συγγραφέα Shoshana Zuboff να περιγράφει το έργο ως «την πρώτη φάση ενός ιστορικού ανταγωνισμού μεταξύ του καπιταλισμού της επιτήρησης και της δημοκρατίας».

Τι είναι οι έξυπνες πόλεις;

Οι έξυπνες πόλεις γίνονται όλο και πιο δημοφιλείς στον πολεοδομικό σχεδιασμό τα τελευταία 10-15 χρόνια. Η βιομηχανία αναπτύσσεται με εκπληκτικό ρυθμό και οι λύσεις που προσφέρουν οι έξυπνες πόλεις εφαρμόζονται σε ολόκληρο τον κόσμο, και ολοένα περισσότερο στις αναδυόμενες αγορές – συχνά με τη στήριξη των Ηνωμένων Εθνών μέσω πρωτοβουλιών όπως το πρόγραμμα «Ηνωμένες Έξυπνες Πόλεις».

Αυτές οι πόλεις παρουσιάζονται ως «έξυπνες» επειδή είναι σε θέση, μέσω ενός δικτύου διασυνδεδεμένων συσκευών και νέων υποδομών, να συλλέγουν δεδομένα σχετικά με το περιβάλλον που φιλοξενούν και να παρακολουθούν, να ανταποκρίνονται, να αναφέρουν και/ή να προσαρμόζονται ανάλογα. Το υλικό marketing ιδιωτικών παρόχων όπως η IBM, η Oracle και η CISCΟ χρησιμοποιεί στιλπνή γλώσσα για να εξάψει το ενδιαφέρον για τις «έξυπνες πόλεις». Το Sidewalk Labs παρουσιάζει την πρότασή του Τορόντο ως την «πόλη των ονείρων του αύριο».

Πέρα από τη ρητορική, οι έξυπνες πόλεις βασικά προσφέρουν λύσεις δεδομένων σε αστικά θέματα. Πράγματι, οι έξυπνες πόλεις είναι απόρροια του «Διαδικτύου των Πραγμάτων» - ένα διευρυμένο δίκτυο συσκευών που συνδέονται μέσω του διαδικτύου, από έξυπνα ψυγεία έως έξυπνα συστήματα θέρμανσης, επιτρέποντάς τους να επικοινωνούν με χρήστες και προγραμματιστές, μέσω διασυνδεδεμένων εφαρμογών, συλλέγοντας και ανταλλάσσοντας δεδομένα παρακολούθησης του περιβάλλοντος.

Το γεγονός ότι οι έξυπνες πόλεις εξαρτώνται από την παρακολούθηση και την ανάλυση τεράστιων ποσοτήτων παλαιών και αναξιοποίητων δεδομένων σχετικά με τις κινήσεις και τις δραστηριότητες ενός αστικού πληθυσμού σημαίνει ότι, όσο ελκυστικά είναι τα οράματα των έξυπνων πόλεων, παραμένουν σε μεγάλο βαθμό ουτοπικά και στην πράξη μπορούν γρήγορα να μετατραπούν σε δυστοπίες. Τα οφέλη των έξυπνων πόλεων κοινοποιούνται με σαφή και γρήγορο τρόπο. Αλλά η αλήθεια είναι, ότι η εισαγωγή πλήρως διασυνδεδεμένων τεχνολογιών συλλογής δεδομένων στις κύριες υποδομές και στην αστική διαχείριση των πόλεων, παρουσιάζει σοβαρές απειλές για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Ιδιωτικότητα στον δημόσιο χώρο – μία παρωχημένη κατάσταση;

Η συγκέντρωση δεδομένων που συλλέγονται μέσω αισθητήρων και συστημάτων παρακολούθησης (κάμερες) που βρίσκονται στους κάδους απορριμμάτων, τα φανάρια, τους δρόμους σε φρεάτια, τα συστήματα CCTV και δωρεάν WI-FI μπορούν να δημιουργήσουν ένα διαρκώς αυξανόμενο σύστημα επιτήρησης, απειλώντας την ιδιωτικότητα, την ελευθερία έκφρασης και γνώμης, τις ειρηνικές συναθροίσεις και να τροφοδοτούν συνεχώς διακρίσεις.

Καθώς οι πόλεις συλλέγουν περισσότερα προσωπικά δεδομένα για τους κατοίκους, συχνά εν αγνοία τους και δίχως τη συγκατάθεσή τους, το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή σε δημόσιους χώρους παύει να υπάρχει. Τα έξυπνα τηλέφωνα (smartphones) προωθούν τη συλλογή δεδομένων, μοιράζοντας, για παράδειγμα, δεδομένα γεωγραφικής θέσης και ψηφιακές αλληλεπιδράσεις με εφαρμογές κινητής τηλεφωνίας και παροχείς WI-FI, οι οποίοι με τη σειρά τους μπορούν να μοιράζονται δεδομένα με άλλους παρόχους υπηρεσιών. Συνεπώς, ο ολοένα περισσότερο διασυνδεδεμένος και ψηφιακός χαρακτήρας των υπηρεσιών της πόλης σημαίνει ότι η ίδια η πράξη της ύπαρξης σε δημόσιους χώρους δημιουργεί τη διακίνηση προσωπικών δεδομένων.

Τέτοιες υποδομές μπορούν να τροφοδοτήσουν τα κρατικά όργανα επιβολής του νόμου και της ασφάλειας με προηγμένα εργαλεία ώστε να εντοπίζουν και να στοχεύουν εχθρικά τις εθνικές μειονότητες ή άλλες προστατευόμενες ομάδες. Στην Κίνα, οι έξυπνες πόλεις στην Αυτόνομη Περιφέρεια του Ξίνιγουανγκ Ουιγούρ (XUAR) αποτελούν ήδη μέρος της συστηματικής επιτήρησης και καταστολής των κρατικών αρχών προς τις μουσουλμανικές εθνικές ομάδες στην περιοχή. Η αναγνώριση προσώπου και βηματισμού, σε συνδυασμό με το CCTV έξω από τα τζαμιά, που τροφοδοτείται από μια νέα τεχνολογία τεχνητής νοημοσύνης (AI) και αναλυτική τεχνολογία, επιτρέπει στις αρχές της XUAR να διατηρούν, ένα «ψηφιακό αστυνομικό κράτος».

Υπάρχουν, επίσης, ευκαιρίες για ιδιωτικές εταιρείες που επιθυμούν να εκμεταλλευτούν πληροφορίες σχετικά με τα εμπορικά κέρδη. Η έρευνα που έχει διεξαχθεί από την ομάδα «Amnesty Tech»,  η οποία εξετάζει τον κόσμο των μεσολαβητών δεδομένων καθώς και τους τρόπους που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν τα δεδομένα των καταναλωτών των ΗΠΑ για την ταυτοποίηση μουσουλμανικών πληθυσμών, αποτελεί παράδειγμα των σοβαρών επιπτώσεων από την ολοένα μεγαλύτερη εμπορευματοποίηση και διακίνηση δεδομένων μέσω των «έξυπνων» λύσεων πόλης. Όπως εξηγεί το άρθρο, «κάθε φορά που χρησιμοποιείτε την πιστωτική ή χρεωστική σας κάρτα, ενεργοποιείτε το WI-FI στο κινητό σας, διαβάζετε τα νέα στο διαδίκτυο, δίνετε τη συγκατάθεσή σας σε ένα πλαίσιο Όρων και Προϋποθέσεων, εξουσιοδοτείτε μία εφαρμογή να αποκτήσει πρόσβαση στους λογαριασμούς των κοινωνικών μέσων σας… οι πιθανότητες αποδεικνύουν ότι υπάρχει κάπου εκεί έξω μία εταιρεία - ή αρκετές- που ανταγωνίζονται για τα δεδομένα σας».

Είναι αναπόφευκτο ότι οι μεσίτες δεδομένων θα υποβάλλουν προσφορές για δεδομένα που συλλέγονται μέσω αισθητήρων πόλης, ιδιαίτερα λαμβάνοντας υπόψη τον προσωπικό χαρακτήρα αυτών των δεδομένων. Εκτός από τις προφανείς απειλές για την προστασία της ιδιωτικής ζωής, η εμπορευματοποίηση δεδομένων μέσω των έξυπνων πόλεων θα μπορούσε επίσης να επιτρέψει τη δημιουργία προφίλ με βάση διακρίσεις.

Βασικά, με τον ίδιο τρόπο που το Facebook κατέχει και συλλέγει τα δεδομένα των χρηστών του, οι διαχειριστές/δημιουργοί των έξυπνων πόλεων συχνά κατέχουν δεδομένα που συλλέγονται μέσω των αισθητήρων τους. Στο Τορόντο, τα εργαστήρια Sidewalk Labs, προσπάθησαν να εξουδετερώσουν τις αυξανόμενες διαμαρτυρίες κατά του έργου, διαβεβαιώνοντας ότι η τεράστια ποσότητα των παραγόμενων δεδομένων δεν θα ελεγχθεί από την εταιρεία, αλλά θα διαχειριζόταν από μια ανεξάρτητη εταιρεία, την Urban Data Trust. Ωστόσο, πολλοί παραμένουν ιδιαίτερα καχύποπτοι για το αν μία εταιρεία, θυγατρική της Google, μπορεί να αξιόπιστη για τη διαχείριση μιας τέτοιας πολύτιμης βάσης προσωπικών δεδομένων των πολιτών.

Η ειδική σε θέματα ιδιωτικότητας, Ann Cavoukian, η οποία παραιτήθηκε από σύμβουλος της Sidewalk Labs, πέρυσι, σε ένδειξη διαμαρτυρίας για το καθεστώς επιτήρησης, αναφέρει ότι το γενικό σχέδιο εξακολουθεί να παρουσιάζει θεμελιώδεις παθογένειες γύρω από την από-προσωποποίηση δεδομένων – δηλαδή, να διασφαλίζεται ότι τα δεδομένα που συλλέγονται δεν μπορούν να συνδεθούν με συγκεκριμένα άτομα. Αυτό αποτελεί θέμα ζωτικής σημασίας, διότι χωρίς διασφάλιση, είναι εκπληκτικά εύκολο να «επαναπροσδιοριστούν» τα ανώνυμα δεδομένα – και ακόμη και τα φαινομενικά αβλαβή δεδομένα μπορούν να συνάγουν πολύ προσωπικές πληροφορίες για ένα άτομο.

Αλλά ακόμη και πριν από την έναρξη των συζητήσεων γύρω από τις πρακτικές διαχείρισης δεδομένων, υπάρχει ένα πιο θεμελιώδες ερώτημα: θα πρέπει να αποδεχθούμε την τάση να παρακολουθούνται, να αναλύονται και να αποτιμώνται όλο και περισσότερα στοιχεία σχετικά με τις δραστηριότητές μας, μία συνθήκη την οποία εξυμνούν οι έξυπνες πόλεις; Αυτό μας εισάγει κατευθείαν στην καρδιά του επιχειρηματικού μοντέλου εταιρειών όπως η Google και το Facebook, γνωστά και ως «καπιταλισμός της επιτήρησης».

Θέματα ιδιωτικότητας των πολιτών

Η ανάπτυξη καινοτομιών στις «έξυπνες πόλεις» έχει υπάρξει σε μεγάλο βαθμό θέμα του ιδιωτικού τομέα. Τα περισσότερα δημοτικά συμβούλια πόλεων, αρχικά τουλάχιστον, βασίζονται σε ιδιωτικές εταιρείες για την ανάπτυξη και υλοποίηση των έργων κατασκευής των «έξυπνων πόλεων». Ως εκ τούτου, τα προγράμματα αυτά είναι συνήθως σχεδιασμένα για να εξυπηρετούν τα κίνητρα του «καπιταλισμού της επιτήρησης», δηλαδή να συσσωρεύουν πληθώρα δεδομένων για τις δραστηριότητες των ανθρώπων και να αναλύουν τα δεδομένα για να προβλέψουν – και να επηρεάσουν- τη συμπεριφορά έτσι ώστε να εξάγουν όσο το δυνατόν περισσότερα οφέλη.

Όπως εξηγεί η Sara Degli-Esposti, επίτιμη ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο του Coventry, «δεν μπορούμε να ερμηνεύσουμε τις έξυπνες πόλεις χωρίς να μιλήσουμε για τα επιχειρηματικά μοντέλα των κολοσσών του Διαδικτύου (π.χ. Google, Amazon, Chinese Baidu, Alibaba, Tencent). Αυτές οι εταιρείες είναι ήδη παγκόσμιες οντότητες που ξεφεύγουν σε μεγάλο βαθμό από τον κρατικό έλεγχο. Μέχρι ποιο βαθμό όμως, μπορεί η κρατική πολιτική να ελέγξει τους παραπάνω ψηφιακούς κολοσσούς;».

Οι συμπράξεις ιδιωτικού-δημόσιου τομέα συχνά δεσμεύονται από συμφωνίες εμπιστευτικότητας που επιβάλλονται για λόγους σχετικούς με την εγγενή φύση της τεχνολογίας. Αυτό σαφώς καθιστά δύσκολο στους πολίτες να ελέγχουν προσεκτικά τα συστήματα που προσαρμόζονται στις πόλεις τους και χρησιμοποιούνται από και σε αυτούς. Το δυσανάγνωστο των εν λόγω μοντέλων αποκλειστικής ιδιοκτησίας εγείρει σοβαρές ανησυχίες όσον αφορά τη λογοδοσία και τη διαφάνεια σχετικά με τη χρήση αυτής της τεχνολογίας.

Ομοίως, το «μαύρο κουτί» της Τεχνητής Νοημοσύνης – το γεγονός ότι η διαδικασία λήψης αποφάσεων πίσω από νέες αλγοριθμικές τεχνολογίες συχνά δεν μπορεί να εντοπιστεί από και για εκείνους που το αναπτύσσουν, ούτε από αυτούς που επηρεάζονται από αυτό – αποκρύπτει περαιτέρω τις διαδικασίες διαμόρφωσης των «έξυπνων πόλεων» και δημιουργεί έλλειμμα εμπιστοσύνης.

Όλο και περισσότερο, το επιχειρηματικό μοντέλο του ίδιου του καπιταλισμού της επιτήρησης – το πρωτοφανές επίπεδο συλλογής δεδομένων και η συγκέντρωση της εξουσίας σε μία χούφτα ανυπόληπτων εταιρειών – υπόκειται σε έλεγχο ως βασικά μη ευθυγραμμισμένο με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Πρέπει να διερωτηθούμε κατά πόσον πρέπει να συλλεχθούν τόσα πολλά δεδομένα.

Μία προσέγγιση με βάση τα ανθρώπινα δικαιώματα

Τα ανθρώπινα δικαιώματα πρέπει να τεθούν στο επίκεντρο των αναπτυξιακών σχεδίων των «έξυπνων πόλεων». Οι δημοτικοί υπάλληλοι πρέπει να έχουν βαθιά γνώση των τεχνολογιών που χρησιμοποιούν και να επιβάλλουν τις προδιαγραφές δημόσιων συμβάσεων που προστατεύουν από καταχρηστική ή κακή χρήση των τεχνολογιών. Η τεχνολογία πρέπει να έχει ασφαλιστικούς μηχανισμούς ώστε να εξασφαλίζει ότι η χρήση της είναι σύμφωνη με τα πρότυπα των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Τελικά, τα άτομα των οποίων τα δικαιώματα θα επηρεαστούν από αυτές τις τεχνολογίες θα πρέπει να έχουν το έλεγχο του κατά πόσο και πώς χρησιμοποιούνται αυτές οι νέες τεχνολογίες μέσω ουσιαστικής δημόσιας εποπτείας, διαβούλευσης και ελέγχου.

Η -μάλλον μοναδική- περίπτωση της Βαρκελώνης υπογραμμίζει πόσο ισχυρό μπορεί να είναι ένα δημοκρατικό και έξυπνο σχέδιο πόλης με γνώμονα τους πολίτες. Το μοντέλο έξυπνων πόλεων που ακολούθησε η Βαρκελώνη συνδυάζει τη συμμετοχή των πολιτών με νέες κυβερνητικές υποδομές και αναδυόμενες τεχνολογίες. Η έξυπνη πόλη της Βαρκελώνης είναι χτισμένη από τρεις συνιστώσες: μία πλατφόρμα συλλογής ανοιχτού κώδικα και μία πλατφόρμα αισθητήρων που ονομάζεται Sentilo, μία δεύτερη πλατφόρμα ανοιχτού κώδικα που επεξεργάζεται και αναλύει τα δεδομένα που ονομάζεται CityOS και τέλος, ένα επίπεδο διεπαφής χρήστη και εφαρμογών που επιτρέπει την πρόσβαση σε όλα τα δεδομένα.

Δεδομένου ότι όλες οι ψηφιακές υποδομές του μοντέλου της πόλης της Βαρκελώνης είναι ανοιχτού κώδικα, ο σχεδιασμός αυτός συμβάλλει στην άμβλυνση των προαναφερθέντων κινδύνων ιδιωτικοποίησης, βάσει κερδών και ιδιωτικού λογισμικού κλειστού κώδικα, ενώ παράλληλα επιτρέπει στους πολίτες να διεκδικούν τη συλλογική πρόσβαση στα προσωπικά δεδομένα τους. Όλα τα παραγόμενα δεδομένα είναι διαθέσιμα τόσο για τους πολίτες, όσο και για τις ιδιωτικές εταιρείες και τα ενδιαφερόμενα μέρη, όμως η πόλη μαζί με τους ανθρώπους της, αποφασίζουν από κοινού τις παραμέτρους της κατάλληλης πρόσβασης που τηρούν την ιδιωτικότητα και συνεπώς διατηρούν την τελική συλλογική πρόσβαση στα δεδομένα της πόλης.

Παρόλο που δεν έχει ακόμη διαπιστωθεί κατά πόσο αυτό μοντέλο θα είναι αποτελεσματικό στην προστασία έναντι των κινδύνων που ελλοχεύουν για τα ανθρώπινα δικαιώματα, ο σχεδιασμός της Βαρκελώνης παραμένει η εξαίρεση, όχι ο κανόνας. Οι ιδιωτικές εταιρείες εξακολουθούν, συχνά, να οδηγούν σε συμβατικούς όρους και να υπαγορεύουν κανονιστικές διαδικασίες, ενώ οι δημοτικοί υπάλληλοι συχνά δεν έχουν τις απαραίτητες γνώσεις και την εξειδίκευση για να τους προκαλέσουν. Στο Τορόντο, εναπόκειται πλέον στις αρχές της πόλης να αποφασίσουν αν θα εμπιστευτούν το όραμα της Sidewalk για το μέλλον.

Τελικά, ο μόνος τρόπος με τον οποίο οι «έξυπνες πόλεις» μπορούν να τηρήσουν την ουτοπική τους υπόσχεση είναι να σχεδιαστούν από την αρχή με τρόπο που να ενισχύει τα δικαιώματα και τις ελευθερίες. Όσο αυτά τα έργα τροφοδοτούν την κρατική καταστολή ή ακολουθούν την αμείλικτη κίνηση του καπιταλισμού της επιτήρησης, θα λειτουργήσουν μόνο για να ενισχύσουν περαιτέρω την Υψηλη Τεχνολογία [Big Tech] και τις κυβερνήσεις σε βάρος των πόλεων και των δικαιωμάτων του ανθρώπου.