‘ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΧΑΚΑΡΙΣΜΑ’: Η ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΗΣ CAMBRIDGE ANALYTICA ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΟ Η ΚΟΡΥΦΗ ΤΟΥ ΠΑΓΟΒΟΥΝΟΥ

Πρόκειται για το σκάνδαλο που τελικά εξέθεσε τη σκοτεινή πλευρά της οικονομίας των μεγάλων δεδομένων στην οποία στηρίζεται το Διαδίκτυο. Η πραγματική και σε βάθος ιστορία για το πώς μια εταιρεία, η Cambridge Analytica, έκανε κατάχρηση προσωπικών στοιχείων από το Facebook, για να στοχεύσει και να χειραγωγήσει ταλαντευόμενους ψηφοφόρους στις εκλογές στις ΗΠΑ, εκτίθεται με συναρπαστικό τρόπο στο «The Great Hack» [Το Μεγάλο Χακάρισμα], ένα νέο ντοκιμαντέρ που μόλις κυκλοφόρησε.

Όμως, όπως λέει ο πρώην Διευθύνων Σύμβουλος της πλέον ανύπαρκτης Cambridge Analytica στους παραγωγούς της ταινίας, δεν πρόκειται για «μια μόνο εταιρεία». Η ιστορία μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε τον τρόπο με τον οποίο οι ζωές μας παρακολουθούνται - και ελέγχονται – συνεχώς μέσω της ψηφιακής τεχνολογίας. Και αυτό μας πηγαίνει στην καρδιά του προβλήματος, για το πώς ολόκληρο το επιχειρησιακό μοντέλο κάποιων εταιρειών Υψηλής Τεχνολογίας [Big Tech] μπορεί να είναι βαθιά απειλητικό για τα ανθρώπινα δικαιώματά μας.

Στον διαδικτυακό και ψηφιακό κόσμο, ό, τι και να κάνετε, αφήνει ένα ίχνος «εξαγωγής δεδομένων» σχετικά με τη διαδικτυακή σας συμπεριφορά – μια καταγραφή των πάντων, από την ώρα που βάλατε βενζίνη στο αυτοκίνητό σας, μέχρι τις ιστοσελίδες που επισκεφθήκατε. Όταν συνδυάζονται, ακόμη και τα πιο φαινομενικά ακίνδυνα στοιχεία δεδομένων μπορούν να αποκαλύψουν ΠΟΛΛΑ για ένα άτομο.

Η Cambridge Analytica καυχιόταν ότι είχε έως και 5000 σημεία δεδομένων για κάθε ψηφοφόρο των ΗΠΑ. Εφαρμόζοντας  «ψυχογραφικές» στατιστικές αναλύσεις στο σύνολο των δεδομένων της, ισχυριζόταν ότι ήταν σε θέση να προσδιορίσει τον τύπο της προσωπικότητας των ατόμων και στη συνέχεια να δημιουργήσει στοχευμένα μηνύματα για να επηρεάσει τη συμπεριφορά τους. Η πιο σημαντική πηγή δεδομένων ήταν το Facebook. Μέσω μιας τρίτης εφαρμογής, η Cambridge Analytica εξασφάλισε παράτυπα τα δεδομένα από 87 εκατομμύρια προφίλ στο Facebook - συμπεριλαμβανομένων των ενημερώσεων κατάστασης στο χρονολόγιο, των likes -ακόμη και προσωπικών μηνυμάτων.

Όμως, το συγκεκριμένο περιστατικό δεν αποτελούσε μία παρεκτροπή: ήταν η αναπόφευκτη συνέπεια ενός συστήματος που βασίζεται στη μαζική συγκέντρωση και αξιοποίηση των πληροφοριών μας - το επιχειρησιακό μοντέλο που η ακαδημαϊκή Shoshana Zuboff ονομάζει «καπιταλισμός της επιτήρησης» («Surveillance Capitalism»). Τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου μοντέλου είναι: η συγκέντρωση τεράστιων όγκων δεδομένων για τους ανθρώπους, η χρήση τους για να συναχθούν απίστευτες λεπτομέρειες από τα διάφορα προφίλ σχετικά με τη ζωή και τη συμπεριφορά τους και τέλος η αξιοποίησή τους, πουλώντας αυτές τις προβλέψεις σε τρίτους, όπως παραδείγματος χάρη, σε διαφημιστές. Η Cambridge Analytica χρησιμοποίησε απλώς το ίδιο βασικό μοντέλο για να στοχεύσει ψηφοφόρους και όχι καταναλωτές/ριες.

Αυτό το μοντέλο έχει καταστεί ο πυρήνας της οικονομίας δεδομένων και στηρίζει ένα περίπλοκο οικοσύστημα τεχνολογικών εταιρειών, μεσιτών δεδομένων, διαφημιστών και όχι μόνο. Ωστόσο, οι πρωτοπόροι του μοντέλου, οι Google και Facebook, έχουν μια άνευ προηγουμένου πρόσβαση στην παρακολούθηση και την αξιοποίηση της ζωής μας, ελέγχοντας τις κύριες πύλες – με την εξαίρεση της Κίνας – στον ψηφιακό κόσμο (μεταξύ των οποίων μέσω των: Google Search, Chrome, Android, YouTube, Instagram και WhatsApp).

Το Facebook και η Google, φυσικά, έχουν από καιρό επιβεβαιώσει τη δέσμευσή τους στον σεβασμό των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Όμως, όλο και περισσότερο, αναγκαζόμαστε να αναρωτιόμαστε αν αυτό το μοντέλο επιτήρησης στο διαδίκτυο, έρχεται εγγενώς σε σύγκρουση με τα ανθρώπινα δικαιώματά μας.

Το Facebook και η Google έχουν συγκεντρώσει έναν άνευ προηγουμένου όγκο πληροφοριών για τους ανθρώπους. Αυτό υπερβαίνει κατά πολύ τα δεδομένα που επιλέγετε να μοιραστείτε στις πλατφόρμες τους και συμπεριλαμβάνει τις τεράστιες ποσότητες δεδομένων που παράγονται καθώς εσείς ασχολείστε με τον ψηφιακό κόσμο. Η μαζική εταιρική επιτήρηση τέτοιας κλίμακας απειλεί την ίδια την ουσία του δικαιώματος στην ιδιωτικότητα. Πράγματι, το 2010, ο Διευθύνων Σύμβουλος του Facebook, Mark Zuckerberg, παραδέχτηκε ότι η κοινωνική δικτύωση είχε ήδη αλλάξει την ιδιωτικότητα ως «κοινωνική νόρμα».

Αλλά η συλλογή δεδομένων είναι μόνο το πρώτο μέρος της ιστορίας. Το επόμενο βήμα είναι η χρήση εξελιγμένων τεχνικών στατιστικής ανάλυσης, που βασίζονται στη μηχανική μάθηση, για τη σκιαγράφηση του προφίλ ατόμων – και για την άσκηση επιρροής στην συμπεριφορά τους. Όταν όλα τα βλέμματα ήταν στραμμένα στην Cambridge Analytica, το Facebook απέφυγε σε μεγάλο βαθμό τον έλεγχο, σχετικά με τις δικές του πρακτικές σκιαγράφησης των προφίλ των χρηστών του. Η εταιρία έχει διερευνήσει τακτικές σκιαγράφησης προφίλ, τακτικές συναισθηματικής χειραγώγησης και τρόπους στόχευσης ατόμων με βάση ενδεχόμενες ψυχολογικές ευαισθησίες, όπως οι στιγμές που μοιράστηκαν ότι ένοιωθαν «ανίκανοι/ές» ή «ανασφαλείς». Η Google ανέπτυξε ένα εργαλείο για να στοχεύει διαφημίσεις με τόση ακρίβεια ώστε να μπορεί να επηρεάσει τις πεποιθήσεις των ανθρώπων και να αλλάξει τη συμπεριφορά τους μέσω «κοινωνικής μηχανικής» - παρόλο που αναπτύχθηκε για την αντιμετώπιση του ισλαμικού εξτρεμισμού, το εργαλείο είναι διαθέσιμο στο ευρύ κοινό για ελεύθερη (κατά)χρήση.

Ένα από τα πιο επείγοντα και «άβολα» ερωτήματα που θέτονται στο ντοκιμαντέρ «Το Μεγάλο Χακάρισμα» είναι: σε τι βαθμό είμαστε ευάλωτοι/ες σε τέτοιες προσπάθειες χειραγώγησης; Τελικά, αν αυτές οι δυνατότητες είναι τόσο ισχυρές, όπως υποστηρίζουν οι εταιρείες και οι πελάτες τους, τότε συνιστούν πραγματική απειλή στην ικανότητά μας να παίρνουμε αυτόνομες αποφάσεις ή ακόμα και στο δικαίωμά μας στην ελεύθερη γνώμη, υπονομεύοντας τη θεμελιώδη αξία της αξιοπρέπειας που είναι ο ακρογωνιαίος λίθος των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Η διαφήμιση και η προπαγάνδα δεν είναι καινούργιες, αλλά δεν υπάρχει προηγούμενο για τη στόχευση ατόμων σε τόσο μεγάλο βάθος και σε κλίμακα ολόκληρων πληθυσμών.

Το μοντέλο μπορεί επίσης να συμβάλει στην αναζωπύρωση διακρίσεων. Εταιρείες - και κυβερνήσεις – θα μπορούσαν εύκολα να καταχραστούν τις στατιστικές αναλύσεις δεδομένων για να στοχεύσουν τους ανθρώπους με βάση τη φυλή, την εθνικότητα, τη θρησκεία, το φύλο ή άλλα προστατευόμενα χαρακτηριστικά. Η ανάγκη προσέλκυσης της προσοχής των χρηστών και συγκράτησής τους στις διαδικτυακές πλατφόρμες, μπορεί επίσης να ενθαρρύνει την τρέχουσα τοξική τάση προς την πολιτική της δαιμονοποίησης. Οι άνθρωποι είναι πιο πιθανό να κάνουν κλικ σε προκλητικό υλικό, ή σε υλικό που σχεδιάζεται έτσι ώστε να κερδίσει τις εντυπώσεις, κάτι που σημαίνει ότι οι πλατφόρμες συστηματικά επιλέγουν να δίνουν έδαφος σε θεωρίες συνωμοσίας, τον μισογυνισμό και τον ρατσισμό.

Τι πρέπει να γίνει; Το επιχειρηματικό μοντέλο που βασίζεται στα δεδομένα εισάγει ένα συστημικό και διαρθρωτικό ζήτημα που δεν θα είναι εύκολο να αντιμετωπιστεί και απαιτεί, για να λυθεί, ένα συνδυασμό πολιτικών και ρυθμιστικών μέτρων. Η ισχυρότερη προστασία των δεδομένων αποτελεί σίγουρα μέρος της απάντησης: η σωστή εφαρμογή του ευρωπαϊκού Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων (GDPR), ο οποίος έχει διεθνή εμβέλεια, και η χρήση του ως πρότυπο σε άλλες χώρες, θα μετρίαζε την έκταση της εξαγωγής δεδομένων και σκιαγράφησης των χαρακτηριστικών των προφίλ των ατόμων.

Οι πιο ριζοσπαστικές εκκλήσεις για τη διάλυση των εταιρειών Υψηλής Τεχνολογίας έχουν γίνει πια συνηθισμένες και ο κλάδος εξετάζεται ήδη από τις αρχές ανταγωνισμού σε διάφορα επίπεδα δικαιοδοσίας. Μια πρόσφατη απόφαση του Ομοσπονδιακού Γραφείου Καρτέλ της Γερμανίας, για τον περιορισμό της διαμοίρασης και συγκέντρωσης δεδομένων από το Facebook και το WhatsApp είναι ένα παράδειγμα συγκεκριμένου μέτρου για την αντιμετώπιση της συγκέντρωσης της εξουσίας στους μεγάλους παίκτες.

Όποια και αν είναι τα ρυθμιστικά εργαλεία που θα επιστρατευτούν, είναι ζωτικής σημασίας να ληφθεί υπόψιν η ανάλυση των κινδύνων για τα ανθρώπινα δικαιώματα που παρουσιάζει η χρήση του μοντέλου. Τα ανθρώπινα δικαιώματα παρέχουν το μοναδικό διεθνές, νομικά δεσμευτικό πλαίσιο που μπορεί να συλλάβει τους πολύπλευρους τρόπους με τους οποίους το επιχειρηματικό μοντέλο επηρεάζει τη ζωή μας και του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος - και το οποίο καθιστά τις εταιρίες υπόλογες.

Είναι σαφές ότι οι τρέχουσες προσπάθειες δεν αντιμετωπίζουν τις αιτίες του προβλήματος. Πριν από δύο εβδομάδες, οι ρυθμιστικές αρχές των ΗΠΑ ενέκριναν έναν διακανονισμό-ρεκόρ ύψους 5 δισ. δολαρίων ενάντια στο Facebook για το θέμα της Cambridge Analytica. Αλλά αφού μαθεύτηκαν τα νέα για το πρόστιμο, η τιμή της μετοχής του Facebook ΑΝΈΒΗΚΕ.

Το μάθημα: η εταιρεία και οι επενδυτές της θα ήταν ευτυχείς αν αυτό παρέμενε ένα μεμονωμένο περιστατικό. Θα πληρώσουν κάποια - σχετικά συμβολικά - πρόστιμα - 5 δισεκατομμύρια δολάρια είναι μια σταγόνα στον ωκεανό για μια εταιρεία που έχει  καθαρά κέρδη 22 δις δολάρια ετησίως - και θα κάνουν κάποιες βελτιώσεις στην προστασία απορρήτου τους, αλλά στη συνέχεια θα επιστρέψουν στα συνηθισμένα.

Δεν μπορούμε να αφήσουμε κάτι τέτοιο να συμβεί. Είναι πλέον καιρός να αντιμετωπίσουμε τις επιπτώσεις στα ανθρώπινα δικαιώματα που φέρει ο ίδιος ο «καπιταλισμός της επιτήρησης».