ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ, ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΟΒΟΣ: Η ΚΑΘΗΛΩΜΕΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΡΟΜΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

Το 4ο Δημοτικό, ένα σχολείο κρυμμένο σε μια γωνιά των Σοφάδων, μιας μικρής πόλης κοντά στην πόλη της Καρδίτσας στην κεντρική Ελλάδα, μοιάζει με παλιά ετοιμόρροπη φυλακή.

Το κτίριο είναι τόσο ερειπωμένο, που κανένα παιδί δεν θα έπρεπε να περνά καθόλου χρόνο εκεί. Χωρίς αρκετές αίθουσες και τακτικές διακοπές ρεύματος, είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς  ότι κάποιος μπορεί να μάθει ο,τιδήποτε μέσα σε αυτούς τους τοίχους. Ωστόσο, κάθε μέρα, περίπου 200 αγόρια και κορίτσια ηλικίας μεταξύ 6 και 14 ετών διασχίζουν τις σκουριασμένες πύλες του σχολείου που είναι χτισμένο μέσα στον οικισμό των Ρομά και προσπαθούν να αποκομίσουν ότι περισσότερο μπορούν.

Τα παιδιά είναι όλα Ρομά. Γι 'αυτούς, το «σχολείο-γκέτο» (όπως το αποκαλούν) είναι η μόνη τους ευκαιρία στην εκπαίδευση.

Σε χώρες σε όλη την Ευρώπη, σε Ελλάδα, Δημοκρατία της Τσεχίας, Γαλλία, και Σλοβακία, για να αναφέρουμε μόνο μερικές – οι Ρόμα πολύ συχνά αντιμετωπίζονται ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Σε διαρκή συστηματικό κοινωνικό αποκλεισμό, εξαιρετικά φτωχές συνθήκες διαβίωσης, επιθέσεις με ρατσιστικά κίνητρα και εξαναγκαστικές εξώσεις, τα παιδιά Ρομά σπάνια έχουν μια αληθινή ευκαιρία προόδου στη ζωή. Είναι παγιδευμένα σε ένα φαύλο κύκλο φτώχειας και περιθωριοποίησης.
Λες και ο χρόνος έχει σταματήσει, ο διαχωρισμός εξακολουθεί να συμβαίνει, με ελάχιστους ανθρώπους να τον αμφισβητούν.
Οι διακρίσεις σε βάρος των παιδιών Ρομά στην εκπαίδευση είναι πολύπλευρες. Τα παιδιά Ρομά τοποθετούνται δυσανάλογα είτε σε σχολεία σχεδιασμένα για μαθητές με "ήπια νοητική αναπηρία» είτε υποβιβάζονται σε τάξεις και σχολεία μόνο για Ρομά. Τα παιδιά εκείνα που πηγαίνουν στα μικτά κανονικά σχολεία συχνά αντιμετωπίζουν αφόρητο εκφοβισμό και παρενόχληση.

Για πολλές οικογένειες Ρομά, τα πράγματα γίνονται τόσο απελπιστικά ώστε τα παιδιά τους χάνουν το σχολείο εντελώς, υπονομεύοντας σοβαρά τις μελλοντικές ευκαιρίες τους.

Σχολεία – Κοντέινερς

Σε μια πρόσφατη επίσκεψη στη Σλοβακία, η Διεθνής Αμνηστία διαπίστωσε ότι οι αρχές χτίζουν σχολεία σε μεταλλικά κοντέινερς κοντά σε οικισμούς Ρομά – αποκόβοντας εντελώς στην πράξη τα παιδιά από την ευρύτερη κοινωνία.

Τα σχολεία-κοντέινερς είναι κατασκευασμένα από υλικό παρόμοιο με αυτό των εμπορευματοκιβωτίων και αποτελούνται από ένα μεγάλο ή ένα διώροφο κτίριο με επίπεδες στέγες και τον εσωτερικό χώρο να περιορίζεται σε διαδρόμους και αίθουσες διδασκαλίας. Με κόστος 200.000€  το καθένα, είναι πολύ φθηνότερα από ό,τι τα σχολεία από τούβλα και ασβεστοκονίαμα. Μόνο τα παιδιά Ρομά παρακολουθούν μαθήματα σε αυτά τα σχολεία-κοντέινερς.

Ο πατέρας του Ίμριχ, ένος αγοριού που παρακολουθεί ένα μικτό γυμνάσιο στην πόλη Kežmarok της Σλοβακίας, ανησυχεί για τις συνέπειες που έχει ο διαχωρισμός στα παιδιά Ρομά: «Αν όλοι οι συμμαθητές των παιδιών μας είναι άλλοι μαθητές Ρομά, πώς μπορούμε να αναμένουμε από αυτούς να αναμειχθούν και να ενσωματωθούν με άτομα μη Ρομά όταν θα προχωρήσουν στο γυμνάσιο;»

Χωρίς  σπίτι

Σε ορισμένες άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως στη Γαλλία, οι δημοτικές αρχές αρνούνται ακόμη και την εγγραφή πολλών παιδιών Ρομά στο σχολείο.

Τακτικές εξαναγκαστικές εξώσεις ολόκληρων κοινοτήτων Ρομά σημαίνει πως οι οικογένειες δεν έχουν μια σταθερή διεύθυνση, την οποία ορισμένοι γαλλικοί δήμοι θεωρούν προϋπόθεση για να εγγραφεί ένα παιδί στο σχολείο.

Ακόμα και όσοι τυχεροί έχουν ένα μέρος να αποκαλούν σπίτι, οι συνθήκες διαβίωσης και η πρόσβαση σε κατάλληλες εγκαταστάσεις υγιεινής είναι συχνά τόσο ανεπαρκείς που μερικοί γονείς αποθαρρύνονται από το να στείλουν τα παιδιά τους στο σχολείο, καθώς ανησυχούν ότι θα υφίστανται πρόσθετες διακρίσεις.

Ανησυχίες για εκφοβισμό

Τα παιδιά Ρομά που εγγράφονται στα μικτά γενικά σχολεία αντιμετωπίζουν, επίσης, εκφοβισμό και παρενόχληση.

Η Κάτκα (όχι το πραγματικό της όνομα), ένα κορίτσι Ρομά που παρακολουθεί ένα μικτό σχολείο γενικής εκπαίδευσης στην Οστράβα της Δημοκρατίας της Τσεχίας, είπε: «Μια μέρα ακούγαμε έναν τραγουδιστή Ρομά σε ένα μάθημα μουσικής και ο δάσκαλος μας ρώτησε αν ξέραμε τι είναι οι Ρομά και αν κάποιος από εμάς είναι Ρομά. Σήκωσα το χέρι μου. Μετά από αυτό, πολλά πράγματα έχουν αλλάξει. Το αγόρι που συνήθιζε να κάθεται δίπλα μου τράβηξε μακριά την καρέκλα του, και είπε ότι δεν ήθελε να κάθεται δίπλα σε μια τσιγγάνα. Όταν ετοιμαζόμασταν να πάμε σε μια σχολική εκδρομή, κανείς δεν ήθελε να μοιραστεί ένα δωμάτιο με εμένα, κι έτσι δεν πήγα. Κανένα από τα κορίτσια δεν ήθελε να είναι φίλη μαζί μου, αλλά τελικά έκανα έναν φίλο και είναι εντάξει τώρα. Ακόμα, κάθε εβδομάδα μου θυμίζουν ότι είμαι Ρομά, ότι είμαι βρώμικη και ότι είμαι διαφορετική".

Ο εκφοβισμός είναι ομοίως ένα θέμα για τα παιδιά Ρομά στην Ελλάδα. Η Διεθνής Αμνηστία, μαζί με το Ελληνικό Παρατηρητήριο Συμφωνιών του Ελσίνκι, επισκέφθηκε πρόσφατα τον άτυπο καταυλισμό στο Σοφό Ασπροπύργου, κοντά στην Αθήνα, όπου συνάντησαν παιδιά πάρα πολύ φοβισμένα να παρακολουθήσουν το μικτό σχολείο της περιοχής στο οποίο είχαν σταλεί μετά το κλείσιμο από την κυβέρνηση του σχολείου μόνο για Ρομά.

Η Άννα (δεν είναι το πραγματικό της όνομα) είναι 13 ετών και ζει με τους γονείς της και την μεγαλύτερη αδελφή της στον οικισμό. Παρακολούθησε το ξεχωριστό σχολείο για μερικά χρόνια και τώρα έχει εγγραφεί στο μικτό σχολείο. Αν και η διευθύντρια κάνει τα παιδιά να αισθάνονται ευπρόσδεκτα, η μητέρα και ο πατέρας της Άννας φοβούνται την βίαιη αντίδραση των γονέων της περιοχής όπως έγινε σε προηγούμενες προσπάθειες για την ενσωμάτωση των παιδιών Ρομά σε κανονικά σχολεία. Η Άννα είπε: «Αυτοί (τα μέλη της τοπικής κοινότητας) μας έδιωξαν από την παιδική χαρά της πόλης.»

Κενές υποσχέσεις

Μέχρι στιγμής, οι αρχές στην Ελλάδα, την Τσεχική Δημοκρατία, τη Γαλλία, και την Σλοβακία έχουν αποτύχει να δράσουν επαρκώς βάσει των περιορισμένων υποσχέσεων τους για αλλαγή.

Παρά την σειρά δικαστικών αποφάσεων που αναγκάζουν τις κυβερνήσεις να σταματήσουν τις διάφορες μορφές διακρίσεων και έχουν απαγορεύσει τον διαχωρισμό των παιδιών σε σχολεία μόνο για Ρομά ή σε σχολεία για μαθητές με "ήπιες διανοητικές αναπηρίες", ελάχιστα πράγματα έχουν αλλάξει.

Τον Νοέμβριο του 2007, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έκρινε ότι η δυσανάλογη τοποθέτηση των παιδιών Ρομά στα σχολεία που έχουν σχεδιαστεί για μαθητές με ελαφρά νοητική αναπηρία στην Δημοκρατία της Τσεχίας παραβίασε το δικαίωμα των παιδιών Ρομά να μην υφίστανται διακρίσεις όταν προσπαθούν να έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευση. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο απαίτησε από την κυβέρνηση να θέσει τέλος σε αυτήν τη διάκριση και να αντιμετωπίσει τις συνέπειές της. Η διαδικασία μεταρρύθμισης που ξεκίνησε από τις αρχές της Τσεχίας, ωστόσο, ήταν τόσο αργή που έχει αποτύχει να αντιμετωπίσει την κατάσταση με οποιονδήποτε σημαντικό τρόπο.

Στη Σλοβακία, το Περιφερειακό Δικαστήριο στο Presov στα ανατολικά της χώρας, εξέδωσε μια απόφαση-ορόσημο τον Οκτώβριο του 2012 θεωρώντας ότι ο διαχωρισμός των παιδιών Ρομά σε εθνικά-φυλετικά διαχωρισμένες τάξεις παραβίαζε τη νομοθεσία κατά των διακρίσεων της χώρας. Παρά το γεγονός αυτό, η πρακτική εξακολουθεί να είναι διαδεδομένη μέχρι σήμερα.

Και στην Ελλάδα, παρά την έγκριση του Εθνικού Προγράμματος για την Εκπαίδευση των Παιδιών Ρομά, η πρόοδος που σημειώθηκε σε ορισμένες περιοχές έχει σταματήσει λόγω έλλειψης χρηματοδότησης.

Διαδικασία παράβασης από την ΕΕ

Με μια άνευ προηγουμένου κίνηση τον Σεπτέμβριο του 2014 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κίνησε διαδικασία κατά της Δημοκρατίας της Τσεχίας για παραβίαση της νομοθεσίας της ΕΕ κατά των διακρίσεων, λόγω της μεταχείρισης των παιδιών Ρομά στην εκπαίδευση που οδηγεί σε διακρίσεις.

Αυτό δίνει τη δυνατότητα στην Επιτροπή να καταστήσει την τσεχική κυβέρνηση υπόλογη και να της ασκήσει πίεση για να τερματίσει την τρέχουσα συστηματική μεταχείριση διακρίσεων εις βάρος των παιδιών Ρομά στην εκπαίδευση.

Παρά την πρώτη αντίδραση της κυβέρνησης να αμφισβητήσει την αρμοδιότητα της Επιτροπής να ενεργοποιήσει μια διαδικασία παραβίασης στο πλαίσιο της εκπαίδευσης, η κυβέρνηση τώρα συνεργάζεται με αυτή, ιδίως για τη νομική μεταρρύθμιση της Τροποποιητικής Πράξης για τα  Σχολεία.

«Η αποτυχία να αντιμετωπίσουν βαθιά ριζωμένες διακρίσεις κατά των Ρομά, τις οποίες τα κράτη είναι υποχρεωμένα να διευθετήσουν, κρατά χιλιάδες παιδιά όμηρους σε έναν φαύλο κύκλο διαχωρισμού, φόβου και χαμένων ευκαιριών», δήλωσε η Gauri Van Gulik, αναπληρώτρια διευθύντρια για την Ευρώπη και την Κεντρική Ασία στην Διεθνή Αμνηστία.

«Αντί να κάνουν τα στραβά μάτια για το διαχωρισμό των Ρομά και των διακρίσεων στα σχολεία και τις κοινότητες, οι αρχές στην Ελλάδα, στην Τσεχική Δημοκρατία της Τσεχίας, στη Γαλλία, στη Σλοβακία, καθώς και σε όλες τις χώρες με κοινότητες Ρομά, πρέπει να εισάγουν συστημικές μεταρρυθμίσεις για την αντιμετώπιση αυτού που είναι στην πραγματικότητα η αιτία αυτών των προβλημάτων: την εθνική προκατάληψη. Αυτό απαιτεί ένα ισχυρό και αδιαμφισβήτητο πολιτικό μήνυμα: να σταματήσει η παράνομη διάκριση εις βάρος των παιδιών Ρομά στην εκπαίδευση».

Στις 23 Απριλίου, η Διεθνής Αμνηστία θα δημοσιεύσει μια αναλυτική έκθεση σχετικά με τις διακρίσεις που αντιμετωπίζουν τα παιδιά των Ρομά στα σχολεία στην Δημοκρατία της Τσεχίας.